– Τα διάφορα είδη και υποείδη της λογοτεχνίας του φανταστικού, όντας απομακρυσμένα λίγο ή πολύ από τη δική μας πραγματικότητα, έχουν μεγάλες δυσκολίες στη μετάφραση;
Όχι, δεν νομίζω. Έχουν τις δυσκολίες που έχουν και τα υπόλοιπα είδη. Πιθανώς ένα καθαρά ρεαλιστικό μυθιστόρημα να μην θέτει κάποια προβλήματα όρων… Για την επιστημονική φαντασία, αν κι ως μεταφραστής δεν την έχω δουλέψει, νιώθω ότι ισχύει ό,τι είπαμε και πρωτύτερα – δεν υπάρχει παράδοση στην Ελλάδα, τεχνολογία, έτσι ένα κείμενο ε.φ. στα ελληνικά θα δείχνει εξ ανάγκης… σαν μεταφρασμένο κείμενο. Δεν μπορεί να υπάρξει αυτή η απόλυτη φυσικότητα στη μεταφορά, που υπάρχει σε ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα.
– Τι γίνεται λοιπόν όταν καλείσαι να μεταφράσεις λέξεις ή όρους που πλάθει ο συγγραφέας σε μια άλλη γλώσσα;
Αυτό το αντιμετώπισα στην τριλογία του VanderMeer που πρόκειται για μια weird δυστοπία ουσιαστικά. Τι κάνεις σε αυτές τις περιπτώσεις; Φτιάχνεις λέξεις. Δουλεύοντας τον VanderMeer έπρεπε να φτιάξω ένα πειστικό γλωσσικό περιβάλλον. Τώρα που δουλεύω τον καινούργιο Ellroy, σε πληροφορώ ότι αυτό που αντιμετώπισα με τον VanderMeer το αντιμετωπίζω επί πέντε στον Ellroy, λόγω της μη συνάφειας μεταξύ της ελληνικής και της αμερικανικής πραγματικότητας! Καθώς οι δύο κουλτούρες δεν είναι συναφείς, κατ’ επέκταση και οι λέξεις δεν είναι συναφείς, οπότε και σε αυτή την περίπτωση προσπαθείς να πλάσεις κάτι που να είναι πειστικό. Πρέπει να σου πω βέβαια ότι κάποια πράγματα πάντα χάνονται.
– Στην περίπτωση που οι όροι ή οι ονομασίες είναι ονόματα προσώπων που σημαίνουν κάτι στα αγγλικά, αφού στα βιβλία του φανταστικού συχνά το σημαίνον και το σημαινόμενο έχουν αρκετά μεγάλη σχέση, προχωράς στη μετάφραση του όρου ή αφήνεις το όνομα στα αγγλικά;
Εγώ θα επέλεγα σε αυτές τις περιπτώσεις όχι μια «μετάφραση», αλλά μια ελεύθερη απόδοση του όρου. Και πάλι αφού το κάνεις αυτό, πρέπει να δείχνει πειστικό και ευχάριστο μέσα στο κείμενο. Δηλαδή, να μη βγάζει το μάτι του αναγνώστη! Για παράδειγμα, στον Λόφο του Γουότερσιπ του Richard Adams που ξανακυκλοφόρησε πρόσφατα από τον Κέδρο, το πέμπτο κουνέλι στη σειρά λέγεται Fiver – είναι ο μάντης της παρέας· η μεταφράστρια λοιπόν το απέδωσε πάρα πολύ ωραία «Πενταράκης». Εδώ έχουμε ένα καθαρά φανταστικό περιβάλλον, και μάλιστα κουνέλια, και φυσικά κολλάει να τα βάλεις όλα στα ελληνικά – πρέπει να τα βάλεις όλα στα ελληνικά. Τώρα, όταν έχεις ένα άλλο περιβάλλον που είναι ξένο, εκεί ίσως είναι λιγάκι δύσκολο. Όμως το κυριότερο, τελικά, σε μια μετάφραση ενός βιβλίου του φανταστικού αλλά κι οποιουδήποτε βιβλίου, δεν είναι οι όροι. Είναι ο ρυθμός – η αντιστοίχιση του ρυθμού που έχει το αγγλικό κείμενο, με έναν γλωσσικό ρυθμό στα ελληνικά, που ούτε να είναι πιστή μεταφορά, γιατί τότε το αποτέλεσμα θα ηχεί αφύσικο, αλλά ούτε να προδίδει, από την άλλη, την ιδιαιτερότητα του πρωτότυπου κειμένου. Κοντολογίς, η μετάφραση είναι μια δυναμική ισορροπία – ένα στοίχημα, που άλλοτε κερδίζεται κι άλλοτε χάνεται· και, πιο συχνά, στο ίδιο βιβλίο αλλού κερδίζεται κι αλλού χάνεται. Όταν μεταφράζεις, πρέπει να ’σαι ταυτόχρονα δυο πράγματα. Να είσαι ο εαυτός σου, για να έχει το κείμενο φυσικότητα, μα να ’σαι κι ο άλλος, για να ’χει το κείμενο πιστότητα. Εσύ κι ο συγγραφέας στέκεστε, στην αρχή του βιβλίου, στις δυο όχθες ενός ποταμού – αυτός ο ποταμός είναι η γλώσσα, η διαφορά των δύο γλωσσών και η αναμεταξύ τους σχέση, και τα νερά του είναι επικίνδυνα, έχουν ρεύματα και κρύβουν γλιστερές πέτρες. Πρέπει να έρθει ο συγγραφέας προς εσένα κι εσύ να πας προς αυτόν, και να συναντηθείτε κάπου στη μέση του ποταμού της γλώσσας. Δες, για παράδειγμα, πώς έφερε στα ελληνικά την Άτγουντ, την Πορφυρή δούλη, ο Μάτεσις. Δεν έκανε ρούπι από την όχθη του, και τελικά έβγαλε μέσ’ από τον ποταμό της μετάφρασης μια μισοπνιγμένη Άτγουντ. Σύμφωνοι, ο μεταφραστής είναι και συγγραφέας, αλλά πρέπει εξάπαντος να είναι ένας ταπεινός συγγραφέας που ξέρει τους περιορισμούς τους οποίους θέτει η ασυμφωνία των δύο γλωσσών. Νομίζω, αυτό είναι το μυστικό.
Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0) [1]