Για να μπορέσουμε να σκεφτούμε ένα γεγονός είναι χρήσιμη μια αναλογία. Προσπαθώντας να βρω αναλογίες για την πανδημία, μια από τις πρώτες σκέψεις που έκανα συνειρμικά ήταν να στραφώ στο Παράσιτο[1] του Μισέλ Σερ, παρά το γεγονός ότι ένας ιός δεν είναι ακριβώς παράσιτο. Αυτό με βοήθησε μέχρις ενός σημείου, γρήγορα όμως εγκατέλειψα αυτόν τον δρόμο, γιατί φάνηκε να καταλήγει σε ένα σταυροδρόμι χωρίς ένδειξη για τη συνέχεια. Εντόπισα δύο έννοιες του παράσιτου, που μου φάνηκαν αρχικά ασύμβατες μεταξύ τους και πολιτικά δύσχρηστες, αν τις λάβουμε ξεχωριστά τη μία από την άλλη. Επανερχόμενος όμως στο ερώτημα στη σημερινή συγκυρία, νομίζω ότι αν τις δούμε μαζί μας δίνουν έναν ικανοποιητικό τρόπο να αντιληφθούμε τη γενικότερη συνθήκη, ίσως γιατί αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε και πάλι σε ένα σταυροδρόμι. Τις συζητώ εδώ εν συντομία.
Ο Μισέλ Σερ γράφει με λογοτεχνικό τρόπο όχι μόνο για τη λογοτεχνία, αλλά και για την επιστήμη. Διατρέχοντας το Παράσιτο θα βρούμε αναφορές σε μύθους και λογοτεχνικά έργα, αλλά και παραδείγματα που σχετίζονται με τη βιολογία και τη φυσική ή τη μηχανική ή συγκεκριμένα την επικοινωνία. Τα δύο παραδείγματα που συγκράτησα συνειρμικά, από ένα έργο που επιδιώκει να διαβάζεται συνειρμικά, ήταν το βιολογικό και το επικοινωνιακό.
Ξεκινώντας από το παράσιτο στη βιολογία, ο Σερ κάνει μια ανάπτυξη που επεκτείνεται στα πεδία της πολιτικής θεωρίας και της ανθρωπολογίας. Το παράσιτο, ως κάτι που αφαιρεί τα πάντα δίχως να επιστρέφει τίποτα, εκφεύγει της ανταλλακτικής λογικής και στον βαθμό αυτό εκφεύγει της λογικής του συμβολαίου, που μπορεί να θεωρηθεί το θεμέλιο της κοινωνικής συνύπαρξης συνολικά. Αυτή είναι μια σκοπιά που θα μπορούσε να μας βοηθήσει να καταλάβουμε πόσο βαθιά είναι η αμφισβήτηση των πολιτικών συστημάτων σε περίοδο πανδημίας. Από την οδό αυτή, ο Σερ εισχωρεί στην πολιτική θεωρία. Ως αντίβαρο σε αυτή την απόλυτη αποστέρηση δίχως αντάλλαγμα, ο Σερ σημειώνει σε κάποιο σημείο τη λογική του δώρου.[2] Εδώ όμως εισβάλει για λίγο στο πεδίο της ανθρωπολογίας. Γιατί δεν είναι σαφές αν το δώρο δεν είναι κι αυτό κάποια μορφή ανταλλαγής, κάτι που θα το καθιστούσε δώρον άδωρον για το επιχείρημα.[3]
Σε κάθε περίπτωση, αυτή η αναλογία μας δίνει έναν τρόπο να σκεφτούμε το γεγονός της πανδημίας ως κάτι το απόλυτο που κάνει μια απόλυτη τομή, ανάλογη με την τομή του θανάτου για έναν βιολογικό οργανισμό ή για ένα σύστημα. Αυτή η αίσθηση του χάσματος συμφωνεί με την αρχική μας εμπειρία, με αποτέλεσμα να έχουν γραφτεί πάρα πολλά άρθρα για το «μετά». Δεν αρκεί όμως για να περιγράψει το σύνολο της εμπειρίας μας. Εδώ εισέρχεται το δεύτερο παράδειγμα στο οποίο θα μπορούσαμε να σταθούμε.
Αντλώντας από τη θεωρία της επικοινωνίας, ο Σερ σκύβει πάνω στην όψη του επικοινωνιακού παράσιτου.[4] Αυτό είναι ένας θόρυβος ανάμεσα στον πομπό και στον δέκτη (τυπική διάκριση), ο οποίος παρεμβάλλεται στο μήνυμα, αν και θα ήταν καλύτερο να πούμε ότι ενσωματώνεται και γίνεται το μήνυμα.[5] Κλασικό παράδειγμα τέτοιου παράσιτου από την εμπειρία μας βρίσκουμε στο ραδιόφωνο. Ένας άλλος σταθμός ή ένας αδιευκρίνιστος θόρυβος παρεμβάλλεται στο μήνυμα. Όμως, σε αυτό το παράδειγμα είναι δύσκολο να εντοπιστεί ποιο είναι το παράσιτο. Το ίδιο το ραδιόφωνο μπορεί να είναι με τη σειρά του ένα παράσιτο, κατά τον τρόπο που παρεμβάλλεται στον «Ηδονικό Ελπήνορα» (Κίχλη Β’) του Γιώργου Σεφέρη: «όπου το κύμα πνίγεται στη βοή του ραδιοφώνου».
Στο παράδειγμα αυτό υπάρχει μεν παράσιτο, αλλά δεν υπάρχει τομή, αφού το ίδιο το όριο ανάμεσα στο παράσιτο και στον ξενιστή θολώνει. Ο ίδιος ο ξενιστής μπορεί να θεωρηθεί παράσιτο. Βρισκόμαστε σε μια θέση όπου θα χρειαζόμασταν μια νέα αναλογία για να φωτίσουμε την αναλογία. Από την πλευρά μου, θα έδειχνα την πτύχωση, πτύχωση στους μανδύες των «λυγισμένων αγαλμάτων», πτύχωση στο κύμα της θαλάσσης, αλλά και στο ηχητικό κύμα, πτυχώσεις μέσα σε πτυχώσεις.[6] Αρκεί όμως για το σημείωμα αυτό να συγκρατήσουμε ότι σε αυτή την αναλογία δεν έχουμε να κάνουμε με τομή, αφού μάλιστα το παράσιτο μπορεί από μόνο του να φύγει στην επόμενη στροφή και το τρανζίστορ να συνεχίσει να παίζει το ίδιο τραγούδι.
Οι δύο αυτές αναλογίες παρουσιάζονται αντιφατικές, καθώς η μία περιγράφει μια ριζική ασυνέχεια ενώ η δεύτερη μια απλή παύση. Αρχικά μπορεί να φαίνεται παράδοξο να υποστηρίξουμε ότι η πανδημία αποτελεί ταυτόχρονα συνέχεια και ασυνέχεια. Ωστόσο, είναι ακριβώς έτσι. Μια ριζική τομή σε ένα επίπεδο δεν συνοδεύεται από ριζική τομή σε όλα τα επίπεδα.[7] Μπορούμε έτσι να δούμε τις τάσεις που προϋπήρχαν να συνεχίζονται, να αποδυναμώνονται ή να εντείνονται, ή να κοιτάξουμε πίσω από το σημείο στο οποίο στεκόμαστε και να επιχειρήσουμε μια ενοποιητική αφήγηση, χωρίς αυτό να αφαιρεί τίποτε από την αναγνώριση του ριζικού χαρακτήρα της εισβολής του παρασίτου.
Αυτό είναι μάλλον σημαντικό για το σύνολο των αναλύσεών μας. Μας επιτρέπει να δούμε μια πραγματικότητα πολύπλοκη και ετερογενή, συνδυασμένη και ανισομερή,[8] όπου συνυπάρχουν στοιχεία προηγούμενων περιόδων με νέα στοιχεία που σχετίζονται με την πρόσφατη τομή: ο κόσμος αλλάζει, αλλά είναι ακόμη ο ίδιος κόσμος, αυτά που συμβαίνουν είναι πρωτοφανή, αλλά οι «δουλειές συνεχίζονται» με τον ίδιο τρόπο.
Θα μας βοηθούσε επιπλέον να συζητάμε μεταξύ μας. Διαφορετικές αναλύσεις μπορούν και πρέπει να συνυπάρχουν, γιατί περιγράφουν διαφορετικές όψεις της πραγματικότητας: η ανάλυση για τη γυμνή ζωή μπορεί να συμβαδίζει με το αίτημα για την προστασία της υγείας όλων, η κριτική στον αναπτυσσόμενο ολοκληρωτισμό μπορεί να συμβαδίζει με την υπεράσπιση των δημοκρατικών στοιχείων όπου εντοπίζονται, η μέριμνα για την προστασία των ευπαθών ομάδων με τη διεκδίκηση του δημόσιου χώρου. Όπως επίσης συνυπάρχουν διαφορετικές μορφές εκμετάλλευσης και διαφορετικές τεχνικές εξουσίας: η τηλε-εργασία με τη φράουλα και τα ντρόουν με τον εκκλησιασμό. Δύο ήχοι μπορεί να συνυπάρχουν και μια φωνή να βγαίνει μέσα από μια άλλη φωνή, όπως το λέει ο Σαχτούρης: «Η Μαρία σκεφτική έβγαζε τις κάλτσες της/Από το σώμα της έβγαιναν/φωνές άλλων ανθρώπων […] Το ραδιόφωνο έπαιζε/Η Μαρία έκλαιγε/Η Μαρία έκλαιγε/το ραδιόφωνο έπαιζε».[9] Ο κόσμος προχωράει και με άλματα και με συνέχειες: το κύμα μπλέκεται με το ραδιόφωνο, το ραδιόφωνο με τις φωνές άλλων ανθρώπων, η ασφυξία στη ΜΕΘ μπλέκεται ήδη με την ασφυξία στο οδόστρωμα. Πτυχώσεις εντός πτυχώσεων και παράσιτα επί παρασίτων.
Το κείμενο επιμελήθηκε ο Αντώνης Γαζάκης [1]
Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0) [2]
Υποσημειώσεις