Το Θέατρο του Καταπιεσμένου (ΘτΚ) είναι ένα είδος εφαρμοσμένου κοινωνικού θεάτρου, το οποίο εισηγήθηκε ο Βραζιλιάνος πολιτικός ακτιβιστής, ηθοποιός και σκηνοθέτης Αουγκούστο Μποάλ [1] (Augusto Boal [2]). Το βιβλίο του το Θέατρο του Καταπιεσμένου εκδόθηκε το 1974, ενώ ο ίδιος, κυνηγημένος από την πατρίδα του, τη Βραζιλία, βρισκόταν ως πολιτικός εξόριστος στην Αργεντινή. Βασική αρχή και ζητούμενο στο ΘτΚ είναι η δημιουργία μίας δημόσιας σφαίρας, δημόσιου πολιτικού χώρου στα πλαίσια της εκάστοτε κοινότητας. Αυτός είναι ο λόγος που δεν ανεβαίνουν ολοκληρωμένες παραστάσεις σε παραδοσιακά θέατρα, αλλά μικρά δράματα, δοσμένα με τέτοιον τρόπο ώστε να επιζητούν την ενεργή εμπλοκή των θεατών-ηθοποιών οδηγώντας τους στην πολιτική ζύμωση.
Ο ίδιος ο Μποάλ περιγράφει ως εφαλτήριο για το όλο σύστημά του το σώμα του προσώπου, όπως και το σώμα του κοινού. Το οποίο σώμα καλείται να μετασχηματιστεί από θεατής (espectador) σε ενεργό παράγοντα και ηθοποιό (actor, που στα ισπανικά έχει και τις δύο αυτές σημασίες), από σώμα θεατών σε σώμα πολιτικό. Ξαναπιάνοντας το πρωταρχικό, κατεξοχήν πολιτικό νήμα της τραγωδίας, ο Boal θέλει το κοινό του να συμμετέχει στην παράσταση και μάλιστα να τη διαμορφώνει, σε θέση ενεργού θεατ-ηθοποιού (όπως θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τον όρο ‘espect-actor’), ώστε μέσω αυτής της διαδικασίας χειραφέτησης να κατακτά μια ενεργητική στάση και τελικά ενεργό ρόλο στη ζωή του. Αυτή η θεατρική και συνάμα πολιτική πράξη του ΘτΚ έχει την ακόλουθη διάρθρωση:
- Πρώτο στάδιο: Γνωριμία με το σώμα
- Δεύτερο στάδιο: Στροφή στο εκφραστικό σώμα
- Τρίτο στάδιο: Το Θέατρο ως Γλώσσα
- Τέταρτο στάδιο: Το Θέατρο ως Λόγος (discurso)
Για τους λόγους αυτούς, το ΘτΚ μπορεί να αποτελέσει –και αποτελεί– ένα δυνατό όπλο στα χέρια του κινήματος, αφού η εμπλοκή σκέψης, λόγου και σώματος έχει τη δύναμη να διαπαιδαγωγεί συνειδήσεις, να χειραφετεί πρόσωπα, να ενδυναμώνει την κοινότητα και να πολιτικοποιεί τα προσωπικά αδιέξοδα, συνδέοντας τη γνώση με το βίωμα.
Τα γενικά και βιογραφικά στοιχεία για τον Μποάλ μπορεί να τα βρει ο καθένας στο διαδίκτυο. Εγώ θέλω να μιλήσω για την πρώτη άμεση εμπειρία που είχα από αυτό το είδος Θεάτρου, το οποίο γεννήθηκε μέσα στις κοινότητες της Λατινικής Αμερικής για να τις ενδυναμώσει και να θέσει τα προβλήματα του λαού της στο προσκήνιο, παίρνοντας πάντα το μέρος των φτωχών, των αποκλεισμένων. Τα αιτήματά τους για κοινωνική δικαιοσύνη και απελευθέρωση είναι άλλωστε αυτά που έκαναν δυνατή -και αναγκαία- τη σύλληψη ενός τέτοιου θεάτρου.
Η πρώτη μου γνωριμία με το θέατρο του καταπιεσμένου ήταν το μήνυμα [3] του Αουγκούστο Μποάλ για την παγκόσμια ημέρα θεάτρου το 2009:
Ακόμα κι αν το αγνοείτε, οι ανθρώπινες σχέσεις ακολουθούν μια θεατρική δομή: η χρήση του χώρου, η γλώσσα του σώματος, η επιλογή των λέξεων και ο χρωματισμός της φωνής, η σύγκρουση ιδεών και συναισθημάτων, ό,τι παρουσιάζουμε επί σκηνής και ό,τι ζούμε στη ζωή. Είμαστε φτιαγμένοι από θέατρο!
Ήμουν τότε φοιτήτρια στο τμήμα Θεατρικών Σπουδών αλλά το όνομα Μποάλ δε μου έλεγε κάτι. Άρχισα να ψάχνω και να διαβάζω, ποιoς ήταν αυτός ο άνθρωπος του θεάτρου που κατάφερε με ένα τόσο σύντομο κείμενο να δώσει φωνή σε όλους τους πόθους και τις λαχτάρες που με έκαναν να θέλω να σπουδάσω, να μάθω και να κατανοήσω την αστείρευτη δύναμη του θεάτρου. Στο μήνυμά του γράφει:
Όλοι είμαστε καλλιτέχνες. Κάνοντας θέατρο μαθαίνουμε να βλέπουμε αυτό που είναι προφανές αλλά που συνήθως δεν μπορούμε να δούμε επειδή δεν έχουμε συνηθίσει να το παρατηρούμε. Αυτό που μας είναι οικείο γίνεται αόρατο: κάνοντας θέατρο φωτίζουμε τη σκηνή της καθημερινής ζωής.
Μέχρι τότε ήμουν σίγουρη πως με είχε κερδίσει το ψυχόδραμα, γιατί ήταν ο τρόπος να συνδέσω το θέατρο με όσα βίωνα στην καθημερινότητά μου, αλλά η ιδέα της κοινωνικής αλλαγής μέσω του θεάτρου μου άνοιξε νέα μονοπάτια σκέψης και μου έδωσε μία διέξοδο στα προσωπικά προβλήματα που τελικά δεν είναι ποτέ ατομικά. Από το ίδιο κείμενο διαβάζουμε:
Όταν κοιτάζουμε πέρα από τα προσχήματα, βλέπουμε καταπιεστές και καταπιεσμένους, σε όλες τις κοινωνίες, τις εθνότητες, τις κοινωνικές τάξεις και ομάδες· βλέπουμε ένα άδικο και σκληρό κόσμο. Πρέπει να δημιουργήσουμε ένα άλλο κόσμο επειδή γνωρίζουμε ότι αυτό είναι εφικτό. Αλλά εξαρτάται από εμάς να κτίσουμε αυτόν τον άλλο κόσμο με τα χέρια μας παίζοντας στη σκηνή και στην προσωπική ζωή μας. […] Είμαστε όλοι ηθοποιοί: το να είσαι πολίτης δεν σημαίνει ότι ζεις σε μια κοινωνία, σημαίνει ότι την αλλάζεις.
Ήταν η επιτομή της γνωστής θέσης, σύμφωνα με την οποία οφείλουμε να πολιτικοποιούμε το προσωπικό. Παρακολούθησα κάποιες παραστάσεις Θεάτρου Φόρουμ από ομάδες του ΘτΚ, μία εμπειρία ικανή να με πείσει ότι αυτό θα είναι το επόμενο βήμα μου. Άρχισα να ψάχνω και για θιάσους στην Αθήνα, αλλά σύντομα έφυγα από την πόλη, και μετά από την Ελλάδα. Μέσα από διάφορες συγκυρίες βρέθηκα στην πολιτεία της Βερακρούς στο Μεξικό. Η αρχή ήταν εύκολη, οι άνθρωποι ανοιχτοί και η ζωή γλυκιά. Εκεί άρχισα να διαβάζω για τον Μποάλ και τον πνευματικό του δάσκαλο, τον Πάουλο Φρέιρε (Paulo Freire), για την παιδαγωγική του καταπιεσμένου και τη διασύνδεση αυτών των θεωριών με τον λατινοαμερικάνικο κοινοτικό τρόπο σκέψης και ζωής. Βρισκόμουν στην ήπειρο που μπόρεσε να γονιμοποιήσει αυτά τα μονοπάτια σκέψης και δράσης, να τα μετουσιώσει σε πράξεις αντίστασης, πολιτικοποίησης, χειραφέτησης και συλλογικής δράσης.
Μια μέρα βρήκα στο μέιλ μου μία πρόσκληση για εκπαίδευση στο κοινωνικό θέατρο και το θέατρο του καταπιεσμένου, υπό τον συντονισμό της ερευνήτριας καθηγήτριας Τζουλιάνα Μερσόν (Juliana Merçon), με εκπαιδεύτριες δύο ηθοποιούς-ακτιβίστριες από τη Βραζιλία, την Ελιζέτ Τεξέιρα (Elizete Teixeira) και τη Ρουθ Γκιμάρες (Ruth Guimaraes). Το σεμινάριο γινόταν σε έναν υπέροχο χώρο που λέγεται οικοδιάλογος (ecodialogo) και αποτελεί ένα πείραμα βιώσιμης πρότασης στη λογική της οικο-κοινότητας.
Ήμασταν μία ομάδα από περίπου 15 άτομα. Γνωριμία, ζέσταμα, μοίρασμα, όλα αυτά τα μαγικά που συμβαίνουν στο θέατρο και είναι τελικά ίδια σε όλες τις χώρες, μια παγκόσμια θεατρική γλώσσα. Γνωρίσαμε και εφαρμόσαμε τα διάφορα είδη του θεάτρου του καταπιεσμένου, όπως το θέατρο εικόνας, το αόρατο θέατρο και φυσικά το θέατρο της αγοράς (θέατρο Φόρουμ), και μέσα από την εφαρμογή οργανώθηκε η εκπαίδευση. Και κατόπιν αποφασίσαμε ότι είμαστε πια έτοιμοι να πάμε να τα ξαναμάθουμε όλα απ΄ την αρχή, αυτή τη φορά μαζί με την κοινότητα του Τσιλτοϊάκ. Το Τσιλτοϊάκ είναι ένα μικρό χωριό ανάμεσα στα βουνά, στα 1000 μέτρα πάνω από τη θάλασσα. Βρίσκεται στην πολιτεία της Βερακρούς και μετρά κάτι παραπάνω από 2000 κατοίκους.
Όταν φτάσαμε εκεί μας περίμενε το απρόσμενο. Το προηγούμενο βράδυ είχε πεθάνει μία γυναίκα και πέσαμε πάνω στην κηδεία της στην οποία συμμετείχε όλο το χωριό! Δεν ξέραμε τι να κάνουμε. Κάποιοι από εμάς πήγαν στη κηδεία και οι υπόλοιποι κάναμε μία μικρή συνέλευση, για να δούμε πώς θα συνεχίσουμε. Στην αρχή πολλοί έλεγαν να ακυρώσουμε την παράσταση, μετά όμως επικράτησε η άποψη να συνεχίσουμε και ό,τι βγει. Άλλωστε ο θάνατος είναι κι αυτός μέρος της ζωής. Επιλέξαμε να αφήσουμε τους κατοίκους να αποφασίσουν αν θέλουν να έρθουν ή όχι, αφού έτσι κι αλλιώς πρωτίστως για κείνους ήμασταν εκεί. Και ήρθαν. Η μεγαλύτερη ανησυχία μας ήταν πως δε θα έχουμε αρκετό κόσμο· τελικά μαζεύτηκαν πάνω από 30 άτομα, από 15 ως 90 ετών!
Είχαμε λίγο χρόνο στη διάθεσή μας, καθώς περιμέναμε να τελειώσει η κηδεία. Αναδιοργανωθήκαμε και αρχίσαμε. Γνωριμία, ζέσταμα, μοίρασμα. Οι κάτοικοι του χωριού μας εξέπληξαν στους αυτοσχεδιασμούς. Όσοι έχουν διαβάσει κείμενα του EZLN ή έχουν ακούσει ομιλίες του Μάρκος (sub-comandante Marcos) καταλαβαίνουν πόσο θεατρικοί και παραστατικοί μπορούν να γίνουν οι Μεξικανοί!
Συζητήθηκαν πολλά και διάφορα θέματα, προβλήματα της κοινότητας όπως προέκυπταν από τις εμπειρίες στη δουλειά, στο σπίτι, στον ελεύθερο χρόνο και το δημόσιο χώρο, ακόμα προβλήματα με τις αρχές και την κεντρική κυβέρνηση. Σε όλα αυτά οι κάτοικοι προσπαθούσαν να βρουν έναν τρόπο να διεκδικήσουν το δίκιο και το συμφέρον τους, με οδηγό την αυτονομία, την ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Στο τέλος της πρώτης μας επίσκεψης ακούσαμε ανθρώπους να μας ευχαριστούν γι’ αυτή την εμπειρία, καθώς συνειδητοποιούσαν ότι οι ίδιοι μπορούν και πρέπει να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους αντί να ζητάνε λύσεις έτοιμες από το κράτος και τους επαγγελματίες διαχειριστές του. Πως προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα και τις αντιδικίες στην κοινότητά τους, μπορούν και πρέπει να κουβεντιάσουν και να οργανωθούν σε δομές από τα κάτω, ανταγωνιστικές προς τις κρατικές δομές ενσωμάτωσης. Μάλλον δεν μπορώ να εκφράσω καλύτερα αυτό το βαθύ μάθημα χειραφέτησης που έλαβα εκείνη την Κυριακή σε αυτό το ορεινό χωριό.
Η πρώτη μας συνάντηση ολοκληρώθηκε με ένα μεγάλο συλλογικό τραπέζι, όπου κάποιες από τις γυναίκες του χωριού είχαν μαγειρέψει στις κουζίνες τους δίνοντάς μας τη δυνατότητα να γνωρίσουμε τις τοπικές γεύσεις.
Συνεχίσαμε να πηγαίνουμε στο Τσιλτοϊάκ για κάποιους μήνες. Στην πορεία δημιουργήθηκε ένας κύκλος γυναικών που προσπαθούσαν να ανοίξουν τα ζητήματα που βίωναν τόσο στο σπίτι τους όσο και στην κοινοτική τους ζωή. Στην αρχή δυσκολεύονταν να μοιραστούν δημόσια τα όσα συνέβαιναν στην οικογενειακή τους ζωή. Ο φόβος του στιγματισμού αλλά και του κουτσομπολιού της κλειστής κοινωνίας ήταν παρών και έντονος, έπρεπε να σπάσει. Θίχτηκε το θέμα του αλκοολισμού. Η τοποθέτηση που έκανα ήταν ότι ο αλκοολικός σύζυγος είναι ένα πρόβλημα που η κάθε γυναίκα το βιώνει με τον δικό της ξεχωριστό τρόπο, σαν την προσωπική της τραγωδία. Ο αλκοολισμός όμως είναι φαινόμενο κοινωνικό, και παρ’ όλα αυτά απαιτούμε από μεμονωμένα πρόσωπα να δώσουν ατομικές λύσεις σε ένα πρόβλημα που ολόκληρη η κοινωνία αποφεύγει να το αντιμετωπίσει ανοιχτά και το αφήνει ανεπίλυτο. Αυτή ακριβώς η σκέψη είναι και ο πυρήνας του ΘτΚ, η ανάγκη και η προσπάθεια να πολιτικοποιήσουμε το προσωπικό και να διερευνήσουμε συλλογικές λύσεις. Αυτή ήταν τελικά και η φράση που ξεκλείδωσε τις γυναίκες, που τις οδήγησε να ενθαρρύνουν η μία την άλλη, να ανταλλάξουν συμβουλές και να δημιουργήσουν ένα κοινό δίχτυ ασφαλείας απέναντι στις μελλοντικές βίαιες επιθέσεις συζύγων και γιών.
Το ΘτΚ είναι από τη φύση του άρρηκτα συνδεδεμένο με την πολιτική. Ο Μποάλ το έχει δηλώσει χωρίς περιστροφές ότι κάθε θέατρο, όλο το θέατρο, είναι πολιτικό, καθώς πολιτικές είναι όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες, ότι όσοι προσπαθούν να διαχωρίσουν το θέατρο από την πολιτική προσπαθούν να μας πείσουν για κάτι εμφανέστατα λάθος. Πως αυτός ο ίδιος ο διαχωρισμός είναι εντέλει μία πολιτική στάση, μάλιστα αντιδραστική, πως τελικά το θέατρο είναι ένα όπλο στη μάχη για την κοινωνική απελευθέρωση.
Τα κοινωνικά κινήματα έχουν τα όπλα τους και η τέχνη, ειδικά το θέατρο, είναι ένα από τα σημαντικότερα. Φαίνεται όμως δυστυχώς τα όπλα αυτά να χάνουν την ισχύ τους αλλά και το στόχο τους, μέσω της ενσωμάτωσής τους από την ιδεολογική και πολιτική κυριαρχία του φιλελευθερισμού, ο οποίος προσπαθεί να θέσει όλα τα κοινωνικά ζητήματα υπό το παραμορφωτικό πρίσμα της εξατομίκευσης, της ουδετερότητας και των ίσων αποστάσεων. Το ΘτΚ στοχεύει ακριβώς στην επανάκτηση αυτής της ισχύος.
Το Θέατρο του Καταπιεσμένου δεν είναι άλλος ένας τρόπος να κάνουμε θέατρο, είναι ένας άλλος τρόπος να κάνουμε πολιτική.