Χρήστος Λάσκος 
Νέα Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης
Annie Jourdan
Μετάφραση: Κώστας Γαγανάκης
Πόλις 2023 | 596 σελίδες
Η δικαιοσύνη είναι πολύ πιο τρομερή για τους εχθρούς της Δημοκρατίας, απ’ ό,τι η τρομοκρατία
Σεν-Ζιστ
Παρακολουθούσα, πριν από λίγες μέρες, το δελτίο ειδήσεων του Μέγκα. Ο σχολιαστής του δελτίου Γ. Πρετεντέρης, για ανεξιχνίαστους λόγους, αναφέρθηκε στο βιβλίο της Annie Jourdan [ΣτΕ. στο εξής Ανί Ζουρντάν]. Η κατάληξη του σχολίου ήταν ο ισχυρισμός πως η συγγραφέας, με το βιβλίο της, βοηθάει να καταλάβουμε πόσο παράφρονες υπήρξαν οι «τρομοκράτες» Ιακωβίνοι και enragés της Γαλλικής Επανάστασης.
Μόνο που η Ζουρντάν κάνει το ακριβώς αντίθετο -πιο αντίθετο δεν γίνεται.
Δεν πρόκειται μόνο για την αμορφωσιά ενός από τους κορυφαίους ακροκεντρώους διανοούμενους στη χώρα μας. Πρόκειται για προπέτεια απέναντι στους ανθρώπους που τον ακούνε -χαρακτηριστικό των νεοφιλελεύθερων, γενικότερα. Όχι το βιβλίο δεν έχει διαβάσει, μα ούτε μίκυ μάους σχετικό.
Γιατί, σήμερα πια, έχουμε στην Ελλάδα πλούσια βιβλιογραφία για τη Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση. Τα κορυφαία έργα των Λεφέβρ, Σομπούλ, Ματιέ, Μινιέ, όπως και, από την αντίθετη οπτική, του Φρανσουά Φιρέ, είναι διαθέσιμα. Έχουμε, ακόμη, τους αυθεντικούς λόγους πολλών πρωταγωνιστών της, μαζί με σχολιασμό, και πολλά κεφάλαια σε τόμους, που ασχολούνται με τη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία.
Η δεξιά δημοσιολογία, ωστόσο, ενημερώνεται σχετικά από διάφορα σημειώματα στατιστικής «πτωματολογίας», που επιχειρούν να συγκρίνουν τις αγριότητες των «μεν» έναντι των «δε». Πάει να πει δηλαδή πως κάνει μια splatter ιστορική «επιστήμη» -κάτι σαν τον «Εφιάλτη στο δρόμο με τις λεύκες», με πρωταγωνιστή τον Ροβεσπιέρο. Δεν θέλει πολύ για να καταδειχτεί πως οι σφαγές των πληβείων από τις άρχουσες τάξεις, στο διάβα της ανθρώπινης ιστορίας, είναι χιλιαπλάσια θανατηφόρες σε σχέση με τις αντίθετες. Το ό,τι περνούν «απαρατήρητες» -ή τουλάχιστον «ασχολίαστες»- οφείλεται στο γεγονός πως οι ζωές των ανθρώπων δεν έχουν το ίδιο βάρος. Η εκτέλεση των βασιλέων μετράει πολύ περισσότερο από τη σφαγή των γυναικών από τον στρατό, κατά τη διάρκεια των συχνών διαμαρτυριών για την τιμή του ψωμιού.
Η ιστορία γράφεται, ως γνωστόν από τους νικητές. Οι επώνυμοι -και μόνο από το γεγονός πως έγιναν επώνυμοι- μένουν, οι ανώνυμοι εξαερώνονται. Όπως έχει γράψει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, στις περίφημες «Θέσεις» του, «ούτε ακόμη και οι νεκροί δεν θα ‘ναι ασφαλείς από τον εχθρό, εάν αυτός νικήσει. Και ο εχθρός αυτός δεν έχει πάψει να νικά».
Ο εχθρός δεν έχει πάψει, πράγματι, να νικά. Κι έτσι να γράφει την επίσημη, την σχολική ιστορία.
Το βιβλίο της Ζουρντάν έχει δύο μεγάλα πλεονεκτήματα, σε σχέση με την υπόλοιπη εξαιρετική βιβλιογραφία. Είναι πολύ πρόσφατο, πράγμα που σημαίνει πως αξιοποιεί την πιο σύγχρονη έρευνα στο πεδίο, και έχει γραφτεί από μια συγγραφέα με παρρησία, στο πλαίσιο μιας συνθήκης εξαιρετικά αναθεωρητικής -αντιδραστικής. Το έργο της δηλαδή είναι πιο χρήσιμο παρά ποτέ, στο μέτρο που η «αριστερή ιστορική ματιά» έχει χάσει πολύ έδαφος σε σχέση με την περίοδο πριν από τη δεκαετία του ’80.
Η Ζουρντάν, λοιπόν, ισχυρίζεται και τεκμηριώνει ισχυρά πως «Τρομοκρατία» -με κεφαλαίο ταυ- από τους Ιακωβίνους δεν υπήρξε ποτέ. Ο εμφύλιος πόλεμος -και τέτοια ήταν η Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση- είναι πάντοτε αιματηρός. Ο κύριος λόγος όμως γι’ αυτό είναι η μανιασμένη αντίδραση των αρχουσών τάξεων. Οι επαναστατημένοι «τρομοκρατούν» -με μικρό ταυ- μόνο στο μέτρο που απειλούνται με σφαγή -έχουν, άλλωστε, ένα είδος «κοσμικής μνήμης» από τις άπειρες τρομερές σφαγές του παρελθόντος. Η βία των πληβείων είναι σχεδόν πάντοτε αμυντική. Και ήταν σίγουρα τέτοια στα 1793 -94, όταν όλοι οι στρατοί της Ευρώπης, σε αγαστή συνεργασία με τους αριστοκράτες και τους μεγαλοαστούς, επιτίθεντο στη Γαλλία για να την πνίξουν. Όχι μεταφορικά, αλλά απολύτως κυριολεκτικά. Η ποιότητα της επαναστατικής δημοκρατίας φαίνεται και στο γεγονός πως, όπως σημειώνει η Ζουρντάν, η καθόλου ξενόφοβη δημοκρατία, με τον νόμο της 7ης Ιουνίου, μέσα σε εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες, «επέκτεινε την πολιτική βοήθειας και στους ξένους πρόσφυγες, που μπορεί να ήταν και κατάσκοποι, διανέμοντάς τους αποζημιώσεις, υπό τη μορφή ειδών διατροφής» (σελ. 491).
Επίσης, η συγγραφέας τεκμηριώνει πως η Αγγλική και η Αμερικανική Επανάσταση που προηγήθηκαν υπήρξαν τουλάχιστον εξίσου βίαιες με τη Γαλλική -ειδικά η Αγγλική του 17ου αιώνα πολύ περισσότερο. Για να μη μιλήσουμε για τον Αμερικανικό Εμφύλιο. Μόνη η μάχη στο Γκέτισμπεργκ έκανε την «Τρομοκρατία» ασήμαντο επεισόδιο. Μεταξύ 1861 και 1865 σκοτώθηκε το 10% των ανδρών της Ένωσης και το 30% της Συνομοσπονδίας!
Ποια είναι, όμως, η αιτία για την ακραία συκοφάντηση της Γαλλικής, σε σχέση με τις άλλες Επαναστάσεις, που καθόρισαν τις απαρχές της νεωτερικότητας; Χωρίς αμφιβολία, νομίζω, είναι ο κοινωνικός και πολιτικός χαρακτήρας της, ιδίως της περιόδου ηγεμονίας των Ιακωβίνων του Ροβεσπιέρου, του Κουτόν, του Σεν-Ζιστ, και πολλών ακόμη, από την άνοιξη του 1793 μέχρι το καλοκαίρι του 1794. Το έργο που πραγματοποιήθηκε τόσο σε ό,τι αφορά την ενδυνάμωση των κατώτερων τάξεων όσο και τη μοναδική ιστορικά διεύρυνση της δημοκρατίας, ήταν που «τρόμαξε» τους κυρίαρχους πολύ περισσότερο από τα έκτακτα μέτρα. Η αντεπανάσταση αρθρώθηκε ως ενέργημα ενάντια στην είσοδο των πληβειακών στρωμάτων στην Ιστορία, όχι πια ως υποστήριγμα άλλων κοινωνικών ομάδων, αλλά με οδηγό τα δικά τους συμφέροντα. Δεν ήταν η «Τρομοκρατία», αλλά ο εξισωτισμός το θέμα.
Επιπλέον, για να έχουμε μια πληρέστερη εικόνα αρκεί να σκύψουμε στους είκοσι οκτώ κώδικες νόμων που υλοποιήθηκαν αυτήν την περίοδο. Όταν εγκαινιάστηκαν τα πρώτα σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, κοσμικά και δωρεάν: μέσα στο χάος, ιδρύθηκαν 6831 σχολεία! Εγκαινιάστηκε το μουσείο του Λούβρου. Τα πρώτα δημόσια ωδεία. Έγιναν διαγωνισμοί για τις επιστήμες και τις τέχνες, που γέμισαν με ελπίδα τους καλλιτέχνες και τους συγγραφείς. Κυρίως όμως η Συμβατική, με πλειοψηφία των Ορεινών, υπήρξε διαρκώς απασχολημένη με τη βελτίωση της ζωής των στερημένων, είτε ήταν Γάλλοι είτε ήταν ξένοι.
Ας δώσουμε το λόγο στον Βικτόρ Ουγκό, για τον οποίο το ’93 ήταν η επιδίωξη, με τις δικές του λέξεις, της δικαιοσύνης, της ανεκτικότητας, της καλοσύνης, της λογικής, της αλήθειας και της αγάπης:
[Η Συμβατική] κήρυσσε ιερή την ένδεια -ιερή την αναπηρία του τυφλού και του κωφάλαλου, που έγιναν προστατευόμενοι του κράτους -ιερή τη μητρότητα της κόρης -μητέρας, την οποία παρηγορούσε και υποστήριζε -ιερή την παιδική ηλικία, που έκανε την πατρίδα να το υιοθετήσει -ιερή την αθωότητα του απαλλαγμένου κατηγορουμένου, το οποίο αποζημίωνε.
Άλλαζε την αντιμετώπιση των μαύρων, καταργούσε τη δουλεία. Κήρυσσε τη συλλογική αλληλεγγύη. Θέσπιζε τη δωρεάν παιδεία […] Έδινε στην επικοινωνία τηλέγραφο, στην τρίτη ηλικία γηροκομεία, στην ασθένεια καθαρά νοσοκομεία, στην εκπαίδευση πολυτεχνική σχολή, στην επιστήμη γραφείο γεωγραφικών συντεταγμένων, […] Και όλα αυτά η Συμβατική τα έκανε έχοντας στα σπλάχνα της αυτή τη Λερναία Ύδρα, τη Βανδέα, και στους ώμους της αυτόν τον εσμό των τίγρεων, τους βασιλιάδες. (σελ. 508)
***
Η 9-10 Θερμιδόρ (27-28 Ιουλίου) 1794 σφράγισε τόσο καθαρά ως σημείο μη-επιστροφής την έναρξη της νικηφόρας αστικής αντίδρασης που έμεινε εμβληματική ημερομηνία. Έκτοτε, όποτε οι άνθρωποι θέλουν να μιλήσουν για αντεπανάσταση φτάνει να πουν «Θερμιδόρ».
Για πολύ καιρό μετά επιχειρήθηκε να περάσει η ιδέα πως οι θερμιδοριανοί πρόσφεραν θετικές υπηρεσίες στη Δημοκρατία. Η καρατόμηση των αριστερών Ιακωβίνων -του Ροβεσπιέρου, του Σεν-Ζιστ, του Κουτόν και πολλών ακόμη- έγινε μεγάλη προσπάθεια να καταγραφεί ως η αναγκαία τελευταία τρομοκρατική πράξη, που επιβαλλόταν ακριβώς για την εξάλειψη της «Τρομοκρατίας». Τα κόκκινα -λόγω ιδεών και λόγω του αίματος που έκαναν να χυθεί- τέρατα εξοντώθηκαν, η Γαλλία και ο κόσμος ολόκληρος έπρεπε να γιορτάσει. Η φιλοτέχνηση αυτής της εικόνας μάλιστα απέκτησε και ποιητικές απολήξεις:
Διαβάτη, όποιος κι αν είσαι μη με μοιρολογείς
αν ζούσα εγώ, νεκρός εσύ θα κοιμόσουν στη γης
έλεγε το επιτύμβιο επίγραμμα στον τάφο του Ροβεσπιέρου.
Μ’ όλη την αναμφισβήτητη φιλοτιμία, ωστόσο, των επίσημων προπαγανδιστών η δεξιά αφήγηση δεν γινόταν πιστευτή. Οι λαϊκοί άνθρωποι στη Γαλλία γνώριζαν πως το μεγαλύτερο μέρος του επαναστατικού έργου είχε πραγματοποιηθεί το εκπληκτικό Έτος II (1793-1794) της Επανάστασης: η πρωτοφανής και για πολύ καιρό στο μέλλον καθολίκευση του εκλογικού δικαιώματος, η γενναία νομοθέτηση κοινωνικών δικαιωμάτων, οι νόμοι για την ίση διανομή των φεουδαρχικών γαιών στους ακτήμονες, με δυο λόγια η διάχυση των αποτελεσμάτων της Επανάστασης πέρα από τα πολύ στενά όρια της μεγαλοαστικής τάξης τότε συνέβη, σ’ αυτούς τους λίγους μήνες που οι ροβεσπιερικοί ασκούσαν τη μεγάλη τους επιρροή. Όπως επίσης ήξεραν οι αβράκωτοι και κάτι άλλο: ηγέτες των θερμιδοριανών ήταν ακριβώς οι μέγιστοι τρομοκράτες, που είχαν ανοιχτά από τον Ροβεσπιέρο κατηγορηθεί πως, με τις αδικαιολόγητες σφαγές που προκαλούσαν, έπλητταν το έργο της επαναστατικής κυβέρνησης. Τα χρόνια που ακολούθησαν μόνο σαν κακόγουστο αστείο μπορούσε να ακούγεται πως οι Ταλλιέν, Φρερόν, Φουσέ, Κολλό ντ’ Ερμπουά, Μπιγιώ Βαρέν κινήθηκαν για να σώσουν τη χώρα από τους τρομοκράτες. Όλοι ήξεραν πως το μεγαλύτερο μέρος των αληθινών τρομοκρατικών πράξεων είχε σχεδιαστεί και εκτελεστεί από τους ίδιους.
Αυτά τα ήξεραν τότε και για πολύ καιρό, αλλά δεν τα ξέρουν απ’ ό,τι φαίνεται σήμερα. Κι έτσι η παραποίηση της επαναστατικής ιστορίας -με αποκορύφωμα τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες- σημειώνει εξαιρετικά αποτελέσματα στην προσπάθεια της να πείσει πως η επανάσταση μοιραία οδηγεί στη καταστροφή, πως η Επανάσταση εξισούται με τον διαβόητο ολοκληρωτισμό, πως Ροβεσπιέρος και Λένιν είναι τέρατα χωρίς αρχές, δικτάτορες χωρίς φραγμούς. Οι ίδιοι οι θερμιδοριανοί, ωστόσο, αλλιώς το έθεταν. Έλεγε ο, πρώτος ανάμεσά τους, Μπιγιώ Βαρέν ότι «ο πονηρός Περικλής χρησιμοποίησε τη σημαία του λαού για να σκεπάσει τις αλυσίδες που σφυρηλατούσε για τους Αθηναίους… κι αυτός ο ίδιος ο Περικλής, όταν άρπαξε στα χέρια του την απόλυτη εξουσία, έγινε ο πιο αιματηρός δεσπότης»! Τον Περικλή σκότωσαν οι θερμιδοριανοί, λοιπόν.
Ο Ροβεσπιέρος σιώπησε για πολλές μέρες πριν από την 9η Θερμιδόρ. Αν και γνώριζε για τη συνωμοσία, δεν εμφανίζονταν δημόσια, πεισματικά δεν παρενέβαινε, δεν ανταποκρινόταν καθόλου στις εκκλήσεις των συντρόφων του για δράση. Η σιωπή του συνεχίστηκε ακόμη κι όταν η Παρισινή Κομμούνα, η ένοπλη πολιτοφυλακή κινήθηκε για να τον υπερασπιστεί, όταν μια μόνη κουβέντα του θα σκόρπιζε την αντίδραση. Εκτός από την προσπάθειά του να πείσει τη Συμβατική, δεν έκανε το παραμικρό, αυτός ο πιο αποφασιστικός απ’ όλους τους επαναστάτες. Οδηγήθηκε στη γκιλοτίνα μέσα σε μια αληθινά μυστηριώδη σιωπή. Ερμηνείες δόθηκαν πολλές και θα συνεχίσουν να δίνονται. Η δική μας υποχρέωση, των αριστερών ανθρώπων, είναι να σπάσουμε τη σιωπή λέγοντας αυτό που η Αριστερά πάντοτε ήξερε: τα τέλη Ιουλίου 1794 δεν ήταν το τέλος του τρόμου, αλλά η αρχή της αντεπανάστασης απ’ αυτούς που ανατρίχιαζαν όταν άκουγαν τον Σεν-Ζιστ να κηρύττει πως «η Δημοκρατία δεν μπορεί να έχει πλούσιους και φτωχούς». Περί αυτού επρόκειτο -και περί αυτού πρόκειται ακόμη.
Στην πραγματικότητα, λοιπόν, ο ταξικός πρωτο-σοσιαλισμός, που εκφράστηκε επιθετικά στο Έτος II, ήταν το πρόβλημα. Γι’ αυτό και η «Συνωμοσία των Ίσων» του Γράκχου Μπαμπέφ, έχει άμεση αναφορά στους ροβεσπιερικούς. Να το πω κι αλλιώς: η πρώτη κομμουνιστική εταιρία του κόσμου, οι «Ίσοι», το 1797, ζητούσε την επιστροφή στο Σύνταγμα του 1793. Οι θερμιδοριανοί είναι οι πρώτοι ιστορικά «αντικομμουνιστές». Γι’ αυτό άλλωστε το δικό τους Σύνταγμα έχει στον πυρήνα την απαγόρευση των αποκαλούμενων «λαϊκών οργανώσεων».
Η «Νέα Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης» κάνει φύλλο και φτερό την κυρίαρχη αφήγηση. Δείχνει πως η επίσημη ιστορία δεν είναι παρά η εκδοχή των αντεπαναστατών του ’94. Η επίσημη Γαλλία γιορτάζει το ’89, αλλά φρικιά μπροστά στο ’93. Μόνο που χωρίς το ’93, το ’89 θα ήταν μια, μέτριας σημασίας, υποσημείωση στο περιθώριο της ιστορίας.
Κι ακόμη το ’93 παραμένει ο ορίζοντας προσδοκιών, κρυφός κι απωθημένος, όμως, σε κάθε μια στιγμή ικανός να ξαναβγεί στην επιφάνεια:
Ήταν το «μέλλον του σήμερα», όπως έλεγε στον καιρό του ο Ουγκώ. (σελ. 513)
Να τελειώσω, όπως ξεκίνησα. Διακήρυσσε ο Σεν-Ζιστ: «Η ευτυχία είναι μια νέα ιδέα στην Ευρώπη». Και είναι ακόμη μια νέα ιδέα προς υλοποίηση.
Το κείμενο του Χρήστου Λάσκου επιμελήθηκε ο Αντώνης Γαζάκης
Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)
Προσθέστε σχόλιο