«Η γραφειοκρατικοποίηση του κόσμου στη νεοφιλελεύθερη εποχή», Béatrice Hibou

Η γραφειοκρατικοποίηση του κόσμου στη νεοφιλελεύθερη εποχή
Béatrice Hibou
μετάφραση: Βασίλης Πατσογιάννης
επιστημονική επιμέλεια – επίμετρο: Γιάννης Κτενάς
Πλήθος, Αθήνα 2024 | 312 σελίδες

Στο βιβλίο αυτό, η Béatrice Hibou παρουσιάζει μια διεισδυτική μελέτη της νεοφιλελεύθερης εκδοχής της γραφειοκρατίας, αναδεικνύοντάς την ως έναν ειδικό τρόπο διακυβέρνησης και άσκησης εξουσίας.  Στο επίκεντρο της προβληματικής τής Hibou βρίσκεται η κατάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της νεοφιλελεύθερης γραφειοκρατίας, η οποία, φουκωικώ τω τρόπω, δεν αποτελεί ένα μονολιθικό φαινόμενο, αλλά διαχέεται και διασκορπίζεται σε όλη την κοινωνία (σ. 36).

Από την εισαγωγή κιόλας η συγγραφέας θέτει το πλαίσιο, παρουσιάζοντας το πώς οι γραφειοκρατικές πρακτικές εισχωρούν στην καθημερινή ζωή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Alice, μια νοσοκόμα που αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας της στη συμπλήρωση επαναλαμβανόμενων φορμών και στην επικοινωνία με παρόχους υπηρεσιών. Αυτή η περιγραφή αναδεικνύει πώς διαδικασίες, όπως η συνεχής αξιολόγηση, ενισχύουν τη γραφειοκρατικοποίηση της καθημερινότητας. Το φαινόμενο αυτό αντλεί τη δυναμική του τόσο από τις λογικές του καπιταλιστικού συστήματος και του Κράτους, όσο και από τις δικές μας επιθυμίες, ανάγκες και απαιτήσεις, που συχνά είναι αντικρουόμενες. Πρόκειται, δηλαδή, για μια διαδικασία που επιβάλλεται εξίσου από την κρατική δράση, όσο και από τις ατομικές προσδοκίες και συμπεριφορές (σ. 32-35). Σύμφωνα με τη συγγραφέα, το Κράτος αποτελεί, απλώς, έναν από τους πολλούς τόπους όπου η γραφειοκρατία εκδηλώνεται και γίνεται ορατή.

Η κύρια θέση του βιβλίου θεμελιώνεται στο πρώτο κεφάλαιο, όπου, αντλώντας από τις αναλύσεις των Weber, Polanyi και Foucault, καθώς και από τις συμβολές των Rizzi, Burnham, Crozier, Καστοριάδη και Lefort, η συγγραφέας αναδεικνύει τη θεμελιώδη σημασία της γραφειοκρατίας για τη λειτουργία του καπιταλισμού. Συνδυάζοντας αυτό το ευρύ φάσμα βιβλιογραφικών πηγών που εξετάζουν -μεταξύ άλλων- την πολιτική οικονομία της γραφειοκρατίας, η Hibou σκιαγραφεί τα δύο κεντρικά -και αλληλένδετα- χαρακτηριστικά της νεοφιλελεύθερης εκδοχής της: τον ιδιωτικό και φορμαλιστικό χαρακτήρα της (σ. 42). Με αυτά τα χαρακτηριστικά ως άξονες, τα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου εστιάζουν στην εξάπλωση των νεοφιλελεύθερων γραφειοκρατικών πρακτικών σε ποικίλες πτυχές της κοινωνικής ζωής.

Το πρώτο χαρακτηριστικό της νεοφιλελεύθερης γραφειοκρατίας συνίσταται στη σύγκλιση δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, που διαμορφώνει μια νέα υβριδική πραγματικότητα. Καθοριστικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία διαδραματίζει η αυξανόμενη παραγωγή κανόνων και προτύπων από τον ιδιωτικό τομέα. Υπό το πρόσχημα του εκσυγχρονισμού και του εξορθολογισμού, εισάγονται στον δημόσιο τομέα αρχές όπως ο ανταγωνισμός, η αποτελεσματικότητα, η οικονομική αποδοτικότητα και η αξιολόγηση, γεγονός που θολώνει τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού.

Η σύντηξη των δύο τομέων μας επιτρέπει να σκεφτούμε τη γραφειοκρατία ως τύπο κυβερνολογικής εξουσίας. Σύμφωνα με τη στοχάστρια, η διείσδυση της λογικής του ιδιωτικού δικαίου στον δημόσιο τομέα -από το διαχειριστικό μοντέλο του New Public Management, μέχρι την κεντρική θέση ορισμένων ιδιωτικών νορμών, όπως οι πιστοποιήσεις IFRS και ISO- αναδιαμορφώνει τη λειτουργία του Κράτους, μεταμορφώνοντας τους πολιτικούς «σε μάνατζερ και problem solvers που οφείλουν προπαντός να βρίσκουν τεχνικές και νομικές απαντήσεις στις δυσκολίες της στιγμής» (σ. 96). Η γραφειοκρατία αναδεικνύεται, έτσι, ως μια κεντρική μορφή της νεοφιλελεύθερης διακυβέρνησης, που τροφοδοτείται και αναπαράγεται ακριβώς από αυτή τη σύμπραξη ιδιωτικού – δημοσίου. 

Το δεύτερο χαρακτηριστικό που αναλύει η συγγραφέας είναι η διαδικασία αφαίρεσης και κατηγοριοποίησης που «έχει προωθηθεί και γενικευτεί τόσο, ώστε να αποκρύπτει το νόημα των νοητικών διεργασιών που την καθοδηγούν». Η Hibou υπογραμμίζει ότι «[α]υτό που πρέπει να εξετάσουμε δεν είναι η αξιοπιστία ή η συμβατότητα αυτών των αφαιρέσεων προς την πραγματικότητα», αλλά το νόημα που παράγεται από αυτές τις κατηγοριοποιήσεις και κωδικοποιήσεις, καθώς και «τα παιχνίδια εξουσίας που υποκρύπτονται» (σ. 62). Τι προκύπτει από αυτή την προσέγγιση; Ότι αυτή η διαδικασία αφαίρεσης τείνει να ταυτίσει την κοινωνική ύπαρξη με τον φορμαλισμό θεματοποιώντας την πραγματικότητα σε κατηγορίες και πλαίσια, που αντλούν τη λογική τους από τον κόσμο των επιχειρήσεων. 

Επομένως, η επένδυση του κοινωνικού φαντασιακού -με καστοριαδικούς όρους- είναι απολύτως κρίσιμη συνιστώσα αυτής της γραφειοκρατίας. Σύμφωνα με την στοχάστρια, νόρμες όπως η αποτελεσματικότητα, η αποδοτικότητα, η υπολογισιμότητα και η αποκέντρωση της εξουσίας κυριαρχούν σε όλους τους τομείς, από επαγγελματικά πεδία και την επιστημονική έρευνα μέχρι τη διατροφή, δημιουργώντας ένα νέο γραφειοκρατικό φαντασιακό. Αυτή η επέκταση ανασχηματίζει τις αντιλήψεις για την κοινωνία, καθιστώντας τη γραφειοκρατία εργαλείο για την εδραίωση νέων σχέσεων εξουσίας. Η κοινωνικοπολιτική πολυπλοκότητα περιορίζεται σε αφηρημένες κατηγορίες και τυποποιημένες διαδικασίες, με την κυριαρχία να στηρίζεται στην αυτορρύθμιση και την εθελοντική συμμόρφωση και όχι στην καταναγκαστική εξουσία.

Για την Hibou αυτό συμβαίνει επειδή οι εν λόγω νόρμες παρουσιάζονται ως «ουδέτερες και αντικειμενικές διαδικασίες» (σ. 155), ενώ στην πραγματικότητα υπονομεύουν την κατανόηση πολύπλοκων κοινωνικοπολιτικών ζητημάτων, όπως οι ανισότητες ή το μεταναστευτικό, ενισχύοντας το κλίμα αδιαφορίας και αποστασιοποίησης (σ. 168-169). Με τον τρόπο αυτό, τα κοινωνικά προβλήματα αποπολιτικοποιούνται και απογυμνώνονται από τη συλλογική τους διάσταση, καθώς, αντί να αντιμετωπίζονται ως ζητήματα που αφορούν την κοινωνία εν συνόλω, τείνουν να εξαφανίζονται μέσα στην περιπλοκότητα και την τεχνικότητα των γραφειοκρατικών πρακτικών.

Ωστόσο, ακολουθώντας τη σκέψη του Deleuze, η Γαλλίδα ακαδημαϊκός διευκρινίζει ότι η κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης γραφειοκρατικοποίησης δεν είναι εξασφαλισμένη. Αντιθέτως, «οι σύγχρονες τροπικότητες της γραφειοκρατίας γεννούν αντιστάσεις και αντισυμπεριφορές […] καθιστ[ώντας] τη νεοφιλελεύθερη γραφειοκρατία έναν εξέχοντα τόπο άρθρωσης του πολιτικού» (σ. 208). Η πολιτική διάσταση της γραφειοκρατίας, επομένως, δεν περιορίζεται μόνο στην κυριαρχία, θέτοντας το ερώτημα για την ακριβή έκταση των πολιτικών δυναμικών, το οποίο διερευνάται στο τελευταίο κεφάλαιο του έργου.

Η πολιτική διάσταση αποκαλύπτεται αρχικά μέσω αυτού που η συγγραφέας αποκαλεί «διαδικασία συμμετοχής στη γραφειοκρατία» (σ. 177). Αυτή η συμμετοχή, περιλαμβάνει ένα τεράστιο δίκτυο σχέσεων και ατόμων, με διαφορετικές δυναμικές, τοποθετήσεις και αιτήματα. Υπό αυτό το πρίσμα, η νεοφιλελεύθερη γραφειοκρατία πρέπει να γίνει αντιληπτή ως ένα ρευστό και μη πλήρως καθορισμένο σύμπαν, που συγκροτείται μέσα από τους συσχετισμούς δυνάμεων, τις συγκρούσεις και τους πολλαπλούς συμβιβασμούς. 

Ακριβώς επειδή η γραφειοκρατία δεν αποτελεί μια σταθερή και συγκεντρωτική εξουσία που κατέχεται από συγκεκριμένους κρατικούς θεσμούς, αλλά διαπερνά τη δράση όλων των κοινωνικών ομάδων (σ. 233), οι γραφειοκρατικοί φορμαλισμοί διαθέτουν και έναν επιτελεστικό χαρακτήρα, μια συγκρουσιακή ιδιότητα, που δεν περιορίζεται μόνο στην  αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων, αλλά επιφέρουν και αλλαγές στην πραγματικότητα. Η στοχάστρια μας προτρέπει να συλλάβουμε την πολιτική σημασία της γραφειοκρατίας, να την αποτιμήσουμε κριτικά και -γιατί όχι- να τη φανταστούμε διαφορετικά, επιτυγχάνοντας «σημασιολογικές διολισθήσεις και […] μετασχηματισμο[ύς] του νοήματος». Αυτές οι προτάσεις ενσαρκώνουν, έτσι, μια στρατηγική διαφορετικής νοηματοδότησης: αν οι φορμαλισμοί της αγοράς συνιστούν έναν από τους πολλούς φορμαλισμούς, εναπόκειται στα κινήματα να αρθρώσουν μια διαφορετική αντίληψη για την κοινωνία και το πολιτικό (σ. 204).

Καταληκτικά, ανεξάρτητα από την οπτική που επιλέγουμε να προσεγγίσουμε το θέμα, η μελέτη της Hibou καταφέρνει να φωτίσει ορισμένες κρίσιμες αποχρώσεις της γραφειοκρατικοποίησης, προσφέροντας μια πολύπλευρη κατανόηση ενός περίπλοκου και πολυδιάστατου φαινομένου. Κατά τη γνώμη μας, η συγκεκριμένη ανάγνωση συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση των τρόπων με τους οποίους η γραφειοκρατία δεν περιορίζεται σε μια τυποποιημένη διοικητική διαδικασία, αλλά ριζώνει βαθιά στις κοινωνικές δομές και τις εξουσιαστικές σχέσεις, επηρεάζοντας και διαμορφώνοντας την κοινωνική πραγματικότητα τόσο σε ατομικό όσο και συλλογικό επίπεδο.

Το κείμενο του Χρήστου Λιάκου επιμελήθηκε ο Αντώνης Γαζάκης

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)