Κλεονίκη Αλεξοπούλου 
Προσφυγο-ποίηση
Αντώνης Κουντούρης
σκίτσα: Μιχάλης Κουντούρης
Educartoon, 2018 | 48 σελ.
Υπερασπίσου το παιδί,
γιατί αν γλιτώσει το παιδί
υπάρχει ελπίδα.
Λευτέρης Παπαδόπουλος, «Κάποτε θα ‘ρθουν»
Το 2009 η Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες και ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης δημοσίευσαν σε 20 ευρωπαϊκές γλώσσες, συμπεριλαμβανομένης της ελληνικής, το εκπαιδευτικό υλικό και το εγχειρίδιο για δασκάλους Δεν είναι μόνο αριθμοί. Στόχος του υλικού ήταν να ευαισθητοποιήσει εκπαιδευτικούς και μαθητές για το μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα, προσφέροντας ορισμούς βασικών εννοιών όπως η μετανάστευση και το άσυλο, δίνοντας την ευκαιρία στα παιδιά να εξοικειωθούν με το ζήτημα μέσα από δημιουργικές ασκήσεις, σχολιασμό φωτογραφιών και παιχνίδια ρόλων, και παρουσιάζοντας προσωπικά παραδείγματα και αληθινές ιστορίες μεταναστών και προσφύγων.
Στην κριτική που είχα δημοσιεύσει για το υλικό αυτό (το 2010 στο ένθετο Παιδεία και Κοινωνία της Αυγής) είχα εντοπίσει μια σειρά από παραλείψεις ή και συνειδητές αποσιωπήσεις για τα αίτια της μετανάστευσης από τον αναπτυσσόμενο Νότο στον ανεπτυγμένο Βορρά, το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο, την ταξική και φυλετική διάσταση της μετανάστευσης και της προσφυγοποίησης. Σε γενικές γραμμές, όμως, η προσπάθεια αυτή είχε θετικό πρόσημο κι ερχόταν να καλύψει ένα σημαντικό κενό στα σχολικά προγράμματα του κάθε κράτους-μέλους. Βέβαια, όπως συμβαίνει συνήθως με τέτοιες πρωτοβουλίες, ήταν και είναι στη δικαιοδοσία του κάθε σχολείου κι εκπαιδευτικού να βρει διαθέσιμο χρόνο να αξιοποιήσει το υλικό αυτό ή να το αγνοήσει και να περιοριστεί στην εξεταστέα ύλη που έχει οριστεί από το υπουργείο για το κάθε μάθημα.
Οκτώ χρόνια μετά, εν μέσω της μεγαλύτερης προσφυγικής «κρίσης» που γνώρισε η ανθρωπότητα στα νεότερα χρόνια, λόγω του πολυετούς πολέμου στη Συρία, και σ’ έναν αυξανόμενα ξενοφοβικό κόσμο, η ανάγκη να βρούμε τρόπους να μιλήσουμε στα παιδιά και στους εφήβους για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες, γίνεται όλο και μεγαλύτερη. Το «διπλό βιβλίο» Προσφυγο-ποίηση των αδερφών Κουντούρη έρχεται να συμβάλει σε αυτή τη συζήτηση που θα μπορούσε να ανοίξει σε κάθε σχολική τάξη, για τα παιδιά-πρόσφυγες, την επανένωση οικογενειών, το άσυλο, τις επαναπροωθήσεις και την «παράνομη» μετανάστευση.
Το αποκαλούμε «διπλό» γιατί αποτελείται από δύο μέρη: Πρώτον, ένα βιβλιαράκι με ποιήματα, λογοτεχνικά αποσπάσματα και στιχάκια γνωστών Ελλήνων και ξένων δημιουργών, καθώς και γελοιογραφίες του σκιτσογράφου Μιχάλη Κουντούρη σχετικά με την προσφυγιά, τη μετανάστευση αλλά και την προβληματική –αν όχι υποκριτική– στάση της ΕΕ και αρκετών ευρωπαϊκών κοινωνιών. Δεύτερον, περιλαμβάνει έναν οδηγό του φιλόλογου Αντώνη Κουντούρη, ο οποίος αναλύει το παραπάνω υλικό, προτείνει τρόπους προσέγγισης και παραπέμπει σε πρόσθετο οπτικοακουστικό υλικό και ιδέες αξιοποίησής του στη σχολική τάξη.
Το όνομα του διπλού αυτού βιβλίου είναι «Προσφυγοποίηση» όχι μόνο γιατί χρησιμοποιεί ποιήματα και γελοιογραφίες για να ενεργοποιήσει συναισθηματικά τους μαθητές, αλλά και γιατί προσπαθεί να προσεγγίσει πώς δημιουργήθηκαν οι αποκαλούμενες στο δημόσιο λόγο «προσφυγικές ροές» και ποιοι κοινωνικοί δρώντες συμμετείχαν και συνεχίζουν να συμμετέχουν σε αυτήν την ιστορία -που συχνά παρουσιάζεται ως μια ιστορία χωρίς υποκείμενα, σε παθητική φωνή.
Η «Προσφυγο-ποίηση» και το «Δεν είναι μόνο αριθμοί» συμπληρώνουν ως έναν βαθμό το ένα το άλλο. Είναι όμως διαφορετικά σε ένα κρίσιμο σημείο: η «Προσφυγοποίηση» αρνείται να αποστασιοποιηθεί από την ιστορία και την πολιτική με την ευρεία έννοια και δεν υιοθετεί μια ουδέτερη στάση. Ο οδηγός του Αντώνη Κουντούρη, όπως και τα σκίτσα του Μιχάλη Κουντούρη, παίρνουν θέση στα τεκταινόμενα, δεν αρνούνται τις ιστορικο-πολιτικές ρίζες της προσφυγικής κρίσης.
Σε αντίθεση με τον ΟΗΕ και τον ΔΟΜ, εκείνοι δεν έχουν λόγο να αποσιωπήσουν κάποιες διαστάσεις του ζητήματος για να διατηρήσουν ισορροπίες εντός της διεθνούς κοινότητας. Μιλάνε με απλά λόγια και εικόνες για τον πόλεμο που γέννησε αυτά τα προσφυγικά ρεύματα, όχι ως ένα γεωγραφικά μακρινό και αυτόνομο γεγονός, αλλά ως την αποκρυστάλλωση των παγκόσμιων ανταγωνισμών, όπου οι ευρωπαϊκές δυνάμεις παίζουν ακόμα σημαντικό ρόλο. Ασκούν άλλοτε έμμεση κι άλλοτε ευθεία κριτική στην αντιμετώπιση των προσφυγικών ρευμάτων από τις ηγεσίες των ευρωπαϊκών χωρών, και υπογραμμίζουν την ανάγκη ενημέρωσης και ενεργού δράσης των πολιτών τους.
Επίσης, στον οδηγό επισημαίνονται προβλήματα ορολογίας, όπως ο σε ένα βαθμό τεχνητός διαχωρισμός του πρόσφυγα από τον μετανάστη. Η ανάλυση των ποιημάτων και των γελοιογραφιών από τον Αντώνη Κουντούρη είναι συστηματική, χωρίς όμως να είναι εξαντλητική. Αποδομείται ο «ξύλινος» λόγος των ΜΜΕ για την προσφυγική κρίση και τη μετανάστευση και προτάσσεται η ανάπτυξη ενσυναίσθησης στους μαθητές, μέσα απ’ τα συναισθήματα που τους γεννούν διαφορετικές μορφές τέχνης, όπως η ποίηση και η γελοιογραφία.
Ο Αντώνης Κουντούρης έγραψε τον οδηγό, αφού δοκίμασε ο ίδιος να χρησιμοποιήσει το υλικό αυτό στο πλαίσιο του τμήματος Καλλιτεχνικής Παιδείας της Α΄ Λυκείου του Ελληνικού Γυμνασίου – Λυκείου στο Βούπερταλ της Γερμανίας. Με αποτέλεσμα, να μας προσφέρει συγκεκριμένα παραδείγματα από την εμπειρία του, αποφεύγοντας ένα υπερφιλόδοξο σχέδιο χωρίς δυνατότητα πρακτικής εφαρμογής. Έτσι, προλαμβάνει πιθανούς δισταγμούς και αντιρρήσεις που συχνά συναντάμε στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση με «δικαιολογία» την αδυναμία των εκπαιδευτικών και των σχολικών ιδρυμάτων να εντάξουν «εξωσχολικά» εγχειρίδια στο πρόγραμμά τους, σε βάρος της βασικής, υποχρεωτικής ύλης.
Η «Προσφυγο-ποίηση» είναι δημιούργημα μιας αυτόνομης, από τα κάτω, συλλογικής εκδοτικής πρωτοβουλίας που ονομάζεται educartoon. Οι δημιουργοί αυτής της πρωτοβουλίας είναι μια επιστημονική ομάδα που αποτελείται από εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων, καλλιτέχνες και συγγραφείς. Στόχος της είναι να ανανεώσει δημιουργικά τα παραδοσιακά εργαλεία της εκπαίδευσης και καλεί όσους ενδιαφέρονται να στείλουν τις παρατηρήσεις τους από την χρήση του προσφερόμενου υλικού, καθώς και καινούργιες ιδέες για την περαιτέρω ανάπτυξη της πρωτοβουλίας. Αυτή η εκδοτική πρωτοβουλία γεννήθηκε στο διαδίκτυο, ώστε να προσφέρει ανοιχτή πρόσβαση στο υλικό της και να επιτρέψει μια πιο ζωντανή αλληλεπίδραση μελών και αναγνωστών. Έτσι, η «Προσφυγο-ποίηση» είναι παιδί όχι μόνο του αγαπημένου σε όλους μας τυπογραφείου, αλλά και του θαυμαστού ψηφιακού καινούριου κόσμου. Και γι’ αυτό, το αγκαλιάζουμε διπλά.
* Eπιμέλεια κειμένου: Στέλιος Χρονόπουλος
Προσθέστε σχόλιο