Ρεβέκκα Πέσσαχ: Ο Σερζ, η ελπίδα, η εξέγερση

Συνέντευξη της Ρεβέκκας Πέσσαχ
στους Δημοσθένη Παπαδάτο και Φιλήμονα Πατσάκη

Μετά την έκδοση του Έτους Ένα της Ρωσικής Επανάστασης (Red Marks και Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο) και την επανέκδοση της Υπόθεσης Τουλάγεφ (εκδ. Θύραθεν), οι «Ακυβέρνητες Πολιτείες» πρόσφεραν στο αναγνωστικό κοινό την πολιτική «διαθήκη» του Βικτόρ Σερζ, τις Αναμνήσεις ενός επαναστάτη (ως γνωστόν, το βιβλίο είχε εκδοθεί το 2008 από τη Scripta και είχε εξαντληθεί). Συνδαιτυμόνας των πιο σημαντικών διανοητών στην επαναστατική Ρωσία, και μαζί αναρχικός που στήριξε τους μπολσεβίκους, πριν περάσει στην Αριστερή Αντιπολίτευση και τη διαμάχη με τον Τρότσκι, ο συγγραφέας ανήκει σε ένα σπάνιο είδος επαναστάτη. Είναι ο άνθρωπος που βιώνει δύο φορές την εμπειρία του στρατοπεδικού εγκλεισμού –την πρώτη στη Γαλλία, ως «ανατρεπτικό στοιχείο» και φίλος των μπολσεβίκων, τη δεύτερη στη σταλινική Ρωσία, μεταξύ 1933 και 1936, ως «αντεπαναστάτης»–, κι εντούτοις, ως και το τέλος της ζωής του, μένει αφοσιωμένος στην υπόθεση της κοινωνικής χειραφέτησης. Η επανακυκλοφορία του βιβλίου ήταν μια αφορμή να μιλήσουμε για τον Σερζ με τη μεταφράστρια των Αναμνήσεων Ρεβέκκα Πέσσαχ.

Οι Αναμνήσεις ενός επαναστάτη είναι για τον συγγραφέα τους αυτό που θα λέγαμε «έργο ζωής». Όμως, ακόμα και με μια διαγώνια ματιά είναι εμφανές πόσο απαιτητική ήταν και η μετάφραση του βιβλίο – και όχι μόνο λόγω του όγκου του. Με ποιο κριτήριο το διαλέξατε;

Το βιβλίο του Βικτόρ Σερζ μού ήταν από παλιά γνωστό μέσα από συζητήσεις πού γίνονταν συχνά στον κύκλο του περιοδικού Σημειώσεις, και ιδιαίτερα από τις σχετικές συζητήσεις ανάμεσα στον Γεράσιμο Λυκιαρδόπουλο, τον Μάριο Μαρκίδη και τον Στέφανο Ροζάνη.

Τη χρονιά που πέρασε, ο Σερζ ήταν ίσως ο πιο πολυμεταφρασμένος συγγραφέας στο πλαίσιο της εκδοτικής παραγωγής γύρω από τη ρωσική επανάσταση. Πώς εξηγείτε το εκδοτικό ενδιαφέρον τόσες δεκαετίες μετά το θάνατό του;

Πιστεύω ότι το καινούριο ενδιαφέρον για τον Σερζ και το έργο του προκύπτει από τους νέους ορίζοντες που έχει διανοίξει σήμερα μια διαφορετική κριτική αντίληψη για την αποτίμηση της ιστορικής Οκτωβριανής Επανάστασης. Ο τρόπος που βλέπουμε σήμερα την ίδια την επανάσταση έχει στην ουσία μεταβληθεί, ύστερα και από τις εμπειρίες των σύγχρονων εξεγέρσεων και επαναστάσεων ανά τον κόσμο. Έτσι, ο Σερζ αποκτά τώρα μια επικαιρότητα πολύ σημαντική για εμάς και τον κόσμο μας.

Παρά το βίωμα του εγκλεισμού στο στρατόπεδο και τη σκληρή κριτική του στον εκφυλισμό της ρωσικής επανάστασης, όπως φαίνεται και στο καταληκτικό κείμενο-παρακατθήκη του 1947 που φιλοξενείται στις Αναμνήσεις, ο Σερζ δεν ακολουθεί το δρόμο πολλών «πρώην» μεταξύ αναθεωρητισμού και αντικομμουνισμού. Γιατί συμβαίνει αυτό κατά τη γνώμη σας;

Νομίζω ότι η απελπισία μπορεί πράγματι να είναι δημιουργική. Σε βοηθά να βλέπεις τα πράγματα με τέτοιον τρόπο ώστε να αναζητάς μια άλλη, απροσδόκητη στάση απέναντι στα γεγονότα και στις εκτιμήσεις των γεγονότων. Σε διαφορετική περίπτωση, αυτό θα ήταν αδύνατον. Να αναζητάς δηλαδή το απρόσμενο.

Σε ένα σημαντικό κομμάτι των Αναμνήσεων είμαστε μπροστά σε μια λογοτεχνική γραφή με ισχυρή ένταση και πάθος. Το βασικό χαρακτηριστικό της είναι η απελπισία: η έμφαση στην απώλεια ανθρώπων και προοπτικής. Στα τελευταία κεφάλαια, εκεί όπου ο Σέρζ καταθέτει τη δική του πολιτική αποτίμηση, το ύφος αλλάζει – ίσως και ποιοτικά. Πώς εξηγείται αυτή η αλλαγή;

Πρέπει να συμφιλιωθούμε με την απελπισία. Αυτή η συμφιλίωση θα ξαναγεννήσει την ελπίδα ως τρόπο ζωής και συμπεριφοράς απέναντι στα αδιέξοδα του καιρού μας και στα τραγικά διλήμματα που τίθενται μπροστά στον μεμονωμένο άνθρωπο, αλλά και μπροστά στις συλλογικότητες που αγωνίζονται για μια αλλαγή πορείας.

Λέει ο Σερζ σε ένα σημείο, αναφερόμενος στην Υπόθεση Τουλάγεφ: «Ένα μυθιστόρημα που έγραψα για τους δρόμους που παίρνει ο κόσμος, με μόνη μου επιθυμία να κρατήσω ζωντανούς τους ανθρώπους για τους οποίους κανείς μέχρι τώρα δεν έχει σχεδόν τίποτα πει». Βρισκόμαστε εδώ εκ νέου μπροστά στη μάχη της λήθης με τη δυνατότητα της ανατροπής της. Είναι η ίδια μάχη που νιώθουμε σε κάθε σελίδα του «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος»; Δυνάμεις που θέλουν να κάνουν να ακουστεί το ανείπωτο• ποιο είναι αυτό το «συμβάν χωρίς μάρτυρες»;

Το πρόβλημα της μαρτυρίας είναι ένα από τα σημαντικότερα αλλά και δραματικότερα προβλήματα πού θέτει η ιστορία κάτω από το καθεστώς του πειράματος ολικής κυριαρχίας, όπως θα έλεγε η Χάνα Άρεντ. Ο Πρίμο Λέβι λέει ότι στα κρεματόρια των στρατοπέδων μαζικής εξόντωσης δεν μπήκαν ποτέ ζωντανοί άνθρωποι. Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν ήδη νεκροί πριν μπουν στα κρεματόρια. ‘Ετσι, δεν υπάρχουν μάρτυρες της φρίκης του μαζικού θανάτου. Γι’ αυτό, λέει ο Λέβι, μιλούμε ως πληρεξούσιοι των μαρτύρων και όχι ως μάρτυρες.

Αυτό το μηδέποτε λεχθέν μας φέρνει σε μια τρομερή ερώτηση: πώς μπορεί η ελευθερία ενός υποκειμένου να εγγραφεί στους κανόνες μιας γλώσσας; Πώς μπορεί η ελευθερία να έχει θέση σε ένα περιβάλλον όπου ο άνθρωπος έχει γίνει απλά μέσo σε σκοπούς που το υπερβαίνουν;

Πιστεύω ότι η ελευθερία δεν συμβιβάζεται ποτέ με την οποιαδήποτε κοινωνική, πολιτική ή πολιτειακή δομή. Κατά συνέπεια, το πρόβλημα της ελευθερίας είναι η ουτοπικότητά της μέσα στο ανθρώπινο υποκείμενο, όταν το υποκείμενο αυτοκαθορίζεται ως εξεγερμένος άνθρωπος, δηλαδή ως αυτοδημιουργία και αυτοβεβαίωση του ανθρώπου.

Για να μπορέσει να αποκρουστεί η προσπάθεια επιβολής της λήθης πρέπει να ενδυναμωθεί η κραυγή της απείθειας στη δυνατότητα της εξουσίας να ορίζεται ως αυθεντία. Ο Σερζ συμβάλλει καθοριστικά, ακόμα και ενάντια σε κάποια πιστεύω του. Μιλώντας για τη ζωή στη Γαλλία, θα πει «ήμασταν νέοι και πεινούσαμε, φυσικά εξεγερθήκαμε», προσθέτοντας: «Ο καθένας μας, ωστόσο, δεν έχει παρά μια ζωή να ζήσει. Τι πρέπει να γίνει;. Προτείνουν οι Αναμνήσεις, έστω έμμεσα, κάποια απάντηση;

Αυτό πού στην ουσία προτείνουν οι Αναμνήσεις του Σερζ είναι η διατήρηση της Αρχής της Ελπίδας μέσα από την εξέγερση – έστω  και αν οι δρόμοι της εξέγερσης είναι δύσβατοι και κάποιες φορές φαίνεται να είναι κλειστοί κάτω από την ασφυκτική πίεση των κοινωνικών, αλλά και των ατομικών δομών που επιβάλλονται στον κοινωνικό άνθρωπο.