Το (αργεντίνικο) υλικό της ανατροπής

Η Ροσάουρα απόψε στις δέκα
Μάρκο Ντενέβι
Μετάφραση: Αλεξάνδρα Σπυριδοπούλου
Εκδόσεις Πατάκη, 2001 | 303 σελίδες

Το όνειρο των ηρώων
Αδόλφο Μπιόυ Κασάρες
Μετάφραση: Νίκος Πρατσίνης
Εκδόσεις Πατάκη, 2023 | 328 σελίδες

Πριν από είκοσι δύο χρόνια, δηλαδή το 2001, έκανε την εκδοτική του εμφάνιση στην Ελλάδα το βιβλίο «Η Ροσάουρα απόψε στις δέκα» του Μάρκο Ντενέβι (σε μετάφραση της Αλεξάνδρας Σπυριδοπούλου). Έχω την εντύπωση ότι σε λίγους λέει κάτι τόσο ο τίτλος όσο και ο συγγραφέας. Στις αρχές του φετινού καλοκαιριού, από την ίδια σειρά («Σύγχρονοι κλασικοί») και από τις ίδιες εκδόσεις (Πατάκης), κυκλοφόρησε «Το όνειρο των ηρώων» του Αδόλφο Μπιόυ Κασάρες (σε μετάφραση του Νίκου Πρατσίνη), περισσότερο γνωστού στο ελληνικό κοινό, ενώ και το βιβλίο ήδη το έχω δει σε αρκετά χέρια. Άραγε έχουν κάποια σχέση τα δύο βιβλία μεταξύ τους;

Πρώτα απ’ όλα, θα ξεκινήσω από τους συγγραφείς, οι οποίοι έζησαν και δημιούργησαν σχεδόν την ίδια περίοδο. Ο μεν Μάρκο Ντενέβι γεννήθηκε το 1922 και πέθανε το 1998, ο δε Αδόλφο Μπιόυ Κασάρες γεννήθηκε το 1914 και πέθανε το 1999 (αμφότεροι στην Αργεντινή). Όσον αφορά τα βιβλία για τα οποία γίνεται λόγος, κυκλοφόρησαν με ένα χρόνο διαφορά, ή μπορεί και όχι, αφού «Η Ροσάουρα απόψε στις δέκα» γράφτηκε το 1954 και κυκλοφόρησε το 1955 (το πρώτο μυθιστόρημα για τον Ντενέβι), και «Το όνειρο των ηρώων» κυκλοφόρησε το 1954 (το τρίτο μυθιστόρημα για τον Κασάρες). Μα, θα μου πείτε, πόσων συγγραφέων η καλλιτεχνική δράση δεν έχει συμπέσει χρονικά και χωρικά; Δεν ξέρω, αλλά εικάζω ότι η απάντηση βρίσκεται κάπου ανάμεσα στο «πολλών» και στο «πάρα πολλών». Βέβαια, προφανώς και το χωροχρονικό πλαίσιο των λογοτεχνικών έργων παίζει ρόλο (π.χ. στη θεματική, στη γλώσσα, στις αναφορές κτλ.) και σίγουρα μια σχετική μελέτη θα επιβεβαίωνε τον ισχυρισμό μου. Έτσι, λοιπόν, κρατούμε τις παραπάνω πληροφορίες ως δεδομένα τα οποία δε θα αξιοποιήσουμε περαιτέρω, αλλά διαισθητικά γνωρίζουμε ότι έχουν κάποια σημασία.

Προχωρώντας στο περιεχόμενο, έχουμε να κάνουμε με δύο μυθιστορήματα που εκκινούν από μια αστυνομικής υφής πλοκή (στη «Ροσάουρα» αυτό καθίσταται πιο σαφές, ακόμη και μέσω της δομής του βιβλίου, αφού είναι χωρισμένο σε πέντε ενότητες που αντιστοιχούν σε πέντε οιονεί μαρτυρίες, με την τελευταία να μπορεί να ιδωθεί και ως τεκμήριο το οποίο λύνει την υπόθεση), αλλά αυτό φαίνεται να είναι μόνο μια πρόφαση και δεν συνιστά περιοριστικό παράγοντα για κανέναν από τους δύο συγγραφείς. Δηλαδή και οι δύο μπορεί να παραμένουν πιστοί στη διατήρηση του σασπένς, αλλά, ταυτόχρονα, φροντίζουν να είναι ουσιαστικοί ως προς α) τη στιβαρότητα των χαρακτήρων που έχουν φτιάξει, β) την περιγραφική δεινότητα, γ) τη φιλοσοφική διάσταση του λόγου (αλλά και την ποιητική). Να το πω αλλιώς: το «τι θα γίνει παρακάτω» δεν προηγείται του «πώς θα φτάσω στο παρακάτω». 

Ειδικά στην περίπτωση του Ντενέβι, τα πέντε κεφάλαια είναι σχεδόν σαν πέντε διαφορετικά βιβλία. Όχι, δεν πρόκειται για ένα άλλο «Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης» του Καλβίνο, απλώς υπάρχει ένα τέτοιο εκφραστικό εύρος που και η αγωνία για το ποιος είναι ο δολοφόνος να μην υπήρχε, η ποικιλία των εκφραστικών μέσων και τα γλωσσικά συμβάντα είναι αρκετά για να κρατήσουν ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη. 

Περίπου τα ίδια ισχύουν και για το «Όνειρο των ηρώων», αν και η αστυνομική χροιά είναι πιο αποδυναμωμένη, και διαβάζοντάς το κανείς σίγουρα εστιάζει περισσότερο στα στοιχεία που δίνονται και συνθέτουν την περίοδο κατά την οποία διαδραματίζονται τα μυθιστορηματικά γεγονότα (χρήσιμες και οι σημειώσεις του μεταφραστή στο τέλος του βιβλίου), στην αστεία ειρωνεία (π.χ. το γκαρσόνι χαρακτηρίζεται ως «μετακινούμενος φρουρός», ένας άντρας που εγκαταλείπει την εργένικη ζωή και «νοικοκυρεύεται» γίνεται «πιο οικόσιτος και από τον σπιτόγατο της φουρνάρισσας» και ένας άλλος χαρακτήρας είναι απλώς «επιρρεπής στην αλαλία»), στην προβληματική γύρω από τις σχέσεις (φιλικές, ερωτικές, με τον εαυτό και με ό,τι αποκαλούμε και δεχόμαστε ως μοίρα) και γενικότερα στην ίδια τη ροή της ιστορίας παρά στην εξέλιξή της. 

Στις (πολύ) τελευταίες σελίδες και των δύο, η μαεστρία των συγγραφέων είναι απολαυστική και η (τελική) ανατροπή περιμένει να αφήσει τους αναγνώστες με το στόμα ανοιχτό (κατά τη γνώμη μου, ακόμη και τους πιο… εξασκημένους στο να λύνουν μυστήρια). Στη «Ροσάουρα» αυτή η ανατροπή είναι πιο απτή, σεβόμενη απόλυτα την εφόρμηση από το αστυνομικό είδος, ενώ από την αρχή υπερισχύει το παιχνίδισμα μεταξύ «φαίνεσθαι» και «είναι». Από την άλλη, στο «Όνειρο» προσιδιάζει περισσότερο σε μια φάρσα του φανταστικού, που θολώνει τα όρια μεταξύ επινοημένης και πραγματικής αλήθειας, κάτι σαν ονειρικό παραμύθι, αλλά σε ένα άκρως ρεαλιστικό σκηνικό και με άκρως χοϊκούς πρωταγωνιστές. 

Απάντηση στο ερώτημα που έθεσα στην αρχή, σχετικά με την πιθανή σχέση μεταξύ των δύο βιβλίων, σκέφτομαι να δώσει ο καθένας από εσάς. Θα αρκεστώ να αναφέρω συνοπτικά τα ακόλουθα. Πρώτον, ότι ο Κασάρες που διάβασα στο «Όνειρο των ηρώων» μου φάνηκε διαφορετικός από τον Κασάρες της «Εφεύρεσης του Μορέλ» –προτιμώ τον πρώτο έναντι του δεύτερου. Δεύτερον, ότι ελπίζω να έχει γίνει (ή να γίνει) ανατύπωση της «Ροσάουρας», διότι, όταν είχα θελήσει να δωρίσω το βιβλίο πριν από τέσσερα χρόνια, δεν στάθηκα τυχερή να το βρω. Είναι κρίμα (κι άδικο) να παύουν να κυκλοφορούν τέτοια λογοτεχνικά διαμάντια (όσο κλισέ κι αν είναι ο χαρακτηρισμός, άλλο τόσο ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα). Τρίτον, ότι νιώθω μια ευγνωμοσύνη στη Σπυριδοπούλου και στον Πρατσίνη (σαν αυτή που νιώθει κάποιος «γιατί σ’ αυτόν τον κόσμο έζησε ο Στίβενσον»). Τέταρτον, ότι η Λατινική Αμερική φαντάζει μια σχεδόν ανεξάντλητη και πάντα γοητευτική λογοτεχνική πηγή.

Το κείμενο της Ευθυμίας Γιώσα επιμελήθηκε ο Αντώνης Γαζάκης

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)