Θανάσης Μήνας 
Τα αστυνομικά μυθιστορήματα του Ιερώνυμου Λύκαρη, ο οποίος διατηρεί κρυφή την πραγματική του ταυτότητα, θα μπορούσε να πει κανείς ότι σε γενικές γραμμές διερευνούν τις πολυδαίδαλες σχέσεις μεταξύ οργανωμένου εγκλήματος, πολιτικής ηγεσίας, παρακράτους, μυστικών υπηρεσιών, εκκλησίας, μεγαλο-επιχειρήσεων, συγκροτημάτων των media, και άλλων θεσμικών ή και εξωθεσμικών συμπυκνώσεων. Ένα ευρύτατο πλέγμα εξουσίας και παραεξουσίας συγκροτεί αυτό τον Αθέατο Λεβιάθαν –όπως τον ονόμασε στο τελευταίο του βιβλίο ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς- και στο κέντρο ακριβώς του λαβυρίνθου, πάντα σε ό,τι αφορά τα καθ’ ημάς, τοποθετεί την πλοκή την ιστοριών του ο συγγραφέας. Η πολυεπίπεδη ανάπτυξη των βιβλίων του Λύκαρη ενίοτε υπερβαίνει τα συνήθη μοτίβα του αστυνομικού και φλερτάρει με τις πολυπλόκαμες μυθιστορηματικές συνθέσεις συγγραφέων όπως ο Thomas Pynchon.
Το πρώτο βιβλίο του Ιερώνυμου Λύκαρη Το ρομάντζο των καθαρμάτων εκδόθηκε από τον Καστανιώτη το 2011, για να ακολουθήσουν τα μυθιστορήματα Μαύρα κουφέτα (2013), Η ζήλια είναι μαχαιριά (2014), Άπληστε κόσμε, κάλπικε (2015), Άκου πτώμα να μαθαίνεις (2017), Έβαφε ο Στάλιν τα μαλλιά του; (2018). Ας σημειωθεί –ίσως διαφαίνεται και από τους τίτλους- ότι το ύφος σε κάποια από αυτά τα βιβλία είναι σατιρικό, στα όρια της μαύρης κωμωδίας. Συμμετείχε επίσης στον δεύτερο, τρίτο, τέταρτο και πέμπτο τόμο των συλλογών Ελληνικά εγκλήματα (2008, 2009, 2011, 2019).
Στο τελευταίο μέχρι στιγμής μυθιστόρημα του Ιερώνυμου Λύκαρη με τον τίτλο Εκδίκηση του Ναζωραίου (2019), που μας έδωσε την αφορμή για τη συζήτηση που ακολουθεί, το φυτίλι της πλοκής πυροδοτεί ένα παρατημένο χακί ντοσιέ που προορίζεται για τον κάδο των αχρήστων. Φευ! Ο άσημος και φαινομενικά αθώος/ αφελής αστυνόμος, με το ταιριαστό όνομα Ευτύχης Ευδαίμων, τον διασώζει μαζί με το περιεχόμενό του που ισοδυναμεί με Ιερό Γκράαλ: ο φάκελος περιέχει εκθέσεις απομαγνητοφωνήσεων καταγεγραμμένων κλήσεων, εκτυπωμένα e-mails, στικάκια USB με ακουστικό και βιντεοσκοπημένο υλικό, διαγράμματα κλήσεων παρακολουθούμενων τηλεφώνων, αποκόμματα εφημερίδων, φωτογραφίες, ένα ημερολόγιο χωρίς ημερομηνίες, δυσανάγνωστες επιχειρησιακές σημειώσεις, ένα προφητικό εφιαλτικό μνημόνιο για την επιτηρούμενη κοινωνία του μέλλοντος και μια αναφορά, που αφορά τρεις προμελετημένους φόνους. Στην υπόθεση φέρονται να εμπλέκονται ανώτατα κλιμάκια που φτάνουν ως την ηγεσία της πολιτικής εξουσίας. Ο μόνος ,ωστόσο, που μπορεί να αποκωδικοποιήσει τους γρίφους που περιλαμβάνονται στο χακί ντοσιέ είναι ένας παροπλισμένος πολέμαρχος των μυστικών υπηρεσιών: ο επονομαζόμενος Ναζωραίος.
Η Εκδίκηση του Ναζωραίου εκτυλίσσεται σε μια εποχή –ας την πούμε– «πιο παροντική» σε σχέση με τα προηγούμενα βιβλία σας. Αν ισχύει αυτό, γιατί θέσατε εξαρχής αυτή τη συνθήκη; Υπήρξε κίνδυνος να εκτραπεί η μυθοπλασία στα μονοπάτια του δημοσιογραφικού ρεπορτάζ και, αν ναι, πώς τον αντιμετωπίσατε;
Όπως λέμε και στην αρχή, «οποιαδήποτε ομοιότητα με πρόσωπα και καταστάσεις δεν είναι και εντελώς συμπτωματική». Φαντάζει «παροντική» επειδή στοιχεία της δράσης θυμίζουν πρόσφατα γεγονότα. Είναι όμως επαρκώς νοθευμένα με πρόσθετες επινοήσεις και έχουν διαχυθεί στην αφήγηση με τρόπο που να μην τα «δεσμεύει» χρονικά. Είναι «άχρονα», με την έννοια ότι υπό παρόμοιες συνθήκες θα μπορούσαν να έχουν συμβεί οποτεδήποτε.
Στη δομή της πλοκής εγκιβώτισα τρία κεφάλαια ειδικής σκοπιμότητας. Στο ένα η υπόθεση συνδέεται με το ρόλο των κρατικών και παρακρατικών μηχανισμών που ελέγχουν την οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, σε αγαστή, πάντα, συνεργασία με τον ξένο παράγοντα. Στο δεύτερο αναδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνονται ο χαρακτήρας, η σκέψη και η δράση των πρωταγωνιστών της ιστορίας υπό τη σκιά της Ιστορίας και της κοινωνικής τους προέλευσης. Το τρίτο είναι το ζοφερό «οραματικό μνημόνιο» του Ναζωραίου, το οποίο συνδέει το παν με την εντεινόμενη επικράτηση της καθολικής ψηφιακής κατασκόπευσης και της επιτήρησης των πάντων. Για όσους δεν έχουν διαβάσει το βιβλίο, να πω ότι ο Ναζωραίος είναι ένας παροπλισμένος πολέμαρχος των μυστικών υπηρεσιών.
Συμφωνείτε ότι θέση-κλειδί στην εξέλιξη της ιστορίας καταλαμβάνει η θέση ότι όποιος έχει τη διακυβέρνηση δεν σημαίνει ότι έχει και την εξουσία, κάτι που μας φέρνει στα δυσεπίλυτα προβλήματα (στις «αυταπάτες», αν προτιμάτε) που αντιμετώπισε η πρώτη κυβέρνηση της Αριστεράς;
«Η εκδίκηση του Ναζωραίου» δεν αναφέρεται στο ζήτημα κυβέρνηση-εξουσία-αυταπάτες. Η υπόθεση αφορά ένα ξεκαθάρισμα προσωπικών λογαριασμών, που διαδραματίζεται εντός του κρατικού και παρακρατικού συστήματος εξουσίας. Ο Ναζωραίος, όντας ο ίδιος γνήσιος καρπός της σάπιας κοιλίας του Λεβιάθαν, εκδικείται με αυτοσυγκράτηση. Περιορίζεται στο να ικανοποιήσει τη δική του ανούσια εκδίκηση και, παρεμπιπτόντως, εκείνη των ευκαιριακών συμμάχων του. Μέχρι εκεί, όμως. Γιατί αποφεύγει συνειδητά να αναταράξει το βούρκο και να αποσταθεροποιήσει δραστικά την «Υποκλεπτόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία».
Το μυθιστόρημα, χωρίς επ’ ουδενί να μπορεί να χαρακτηριστεί «ελαφρύ», έχει έντονο το στοιχείο της παρωδίας. Γιατί επιλέξατε να αναδείξετε αυτό το στοιχείο πιο έντονα στο συγκεκριμένο μυθιστόρημά σας;
Με ενδιαφέρει πάντα η γελοία πλευρά του μάταιου μεγαλείου, της συσσώρευσης πλούτου και εξουσίας στη διάρκεια μιας, έτσι κι αλλιώς, πεπερασμένης ζωής. Η Ιστορία μάς έχει δείξει ‒δεν λέω «έχει διδάξει» γιατί κανείς, τελικά, δεν τη λαμβάνει υπόψη του‒ ότι ακόμα και οι μεγαλύτεροι μεγιστάνες και οι πιο ισχυροί διαχειριστές της εξουσίας είναι ατελείς συναισθηματικά οντότητες. Όποτε η θέση τους κινδυνεύει ή η απληστία και η αλαζονεία τους εξωθούν να ρισκάρουν για να κατακτήσουν ακόμα περισσότερα, τότε ο δραματικός και συνάμα γκροτέσκος χαρακτήρας των επιδιώξεών τους παράγει επικίνδυνη γελοιότητα και εξωφρενισμό. Σε ένα ακραιφνώς παρανοϊκό περιβάλλον, όπου συμβιώνουν ‒βυσσοδομώντας ολημερίς και ολονυχτίς‒ πλουτοκράτες, πολιτικοί, κρατικοί και παρακρατικοί μηχανισμοί και οργανωμένο έγκλημα, η σάτιρα και η σουρεαλιστική παρωδία είναι, κατά τη γνώμη μου, πρόσφορο εργαλείο για να αναδείξει κανείς την ατελή και επικίνδυνη φύση τους.
«Ένα χακί ντοσιέ που περιέχει εκθέσεις απομαγνητοφωνήσεων καταγεγραμμένων κλήσεων, εκτυπωμένα e-mails, στικάκια USB με ακουστικό και βιντεοσκοπημένο υλικό, διαγράμματα κλήσεων παρακολουθούμενων τηλεφώνων, αποκόμματα εφημερίδων, φωτογραφίες, ένα ημερολόγιο χωρίς ημερομηνίες, δυσανάγνωστες επιχειρησιακές σημειώσεις, ένα προφητικό εφιαλτικό μνημόνιο για την επιτηρούμενη κοινωνία του μέλλοντος». Ακούγεται βγαλμένο από τους χειρότερους εφιάλτες του Φουκώ στο «Επιτήρηση και Τιμωρία». Μήπως όμως συμβαίνει ήδη;
Μπροστά σε αυτά που συμβαίνουν και προδιαγράφουν ήδη το πολύ κοντινό μας μέλλον, τα όσα αναφέρονται στο Επιτήρηση και Τιμωρία του Φουκώ είναι παιδικό ανάγνωσμα. Βαδίζουμε ολοταχώς προς έναν ψηφιακό μεσαίωνα. Ζούμε στον καπιταλισμό της παγκοσμιοποιημένης παρακολούθησης και επιτήρησης των πάντων. Τα τεχνικά μέσα της εποχής του Ψυχρού Πολέμου απείχαν παρασάγγας από τις δυνατότητες της σχεδόν καθολικής, πανοπτικής παρακολούθησης. Η καθολική εμβέλεια διευκολύνεται τα μέγιστα από τις σταθερές και, κυρίως, από τις φορητές υπολογιστικές και τηλεφωνικές συσκευές, που κουβαλάμε στις τσέπες ή στο σακίδιό μας. Σύγχρονοι μελετητές, όπως η καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας Σοσάνα Ζούμποφ, έχουν αναλύσει διεξοδικά και τεκμηριωμένα το πώς έχει οργανωθεί η καθημερινή επιτήρηση της ζωής μας από εμπορικές επιχειρήσεις και κυβερνητικές υπηρεσίες. Ο καπιταλισμός της εποχής της πληροφορίας, χωρίς να έχει αλλάξει τα ουσιώδη εκμεταλλευτικά χαρακτηριστικά που φέρει από τη μάνα του, μεταλλάσσεται ραγδαία σε κατασκοπευτικό. Με την έννοια ότι όλο και περισσότερο οι προπατορικές αντιθέσεις του, η οργάνωση της παραγωγής, ο ανελέητος επιχειρηματικός και γεωπολιτικός ανταγωνισμός σε παγκόσμια κλίμακα, η καταστολή των διαμαρτυριών και των εξεγέρσεων, αλλά και το αγαπημένο του νόθο παιδί, το οργανωμένο έγκλημα, έχουν ανάγκη από τα σύγχρονα μέσα κατασκόπευσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς, και μάλιστα, με όρους ληστρικής απαλλοτρίωσης αλλά, δυστυχώς, και εθελούσιας υποταγής. Νύξεις για όλα αυτά γίνονται στο βιβλίο στο «οραματικό μνημόνιο» του Ναζωραίου.
Μια άλλη λέξη-κλειδί στην εξέλιξη της ιστορίας είναι η «εξαπάτηση»: «τίποτα δεν είναι αληθινό, όλα επιτρέπονται», όπως έλεγε και ο Γέρος του Βουνού.
H εξαπάτηση είναι η σιαμαία αδερφή της βίας. Ίντριγκα πλούτου και εξουσίας χωρίς εξαπάτηση δεν υπάρχει. Όλες τους είναι αποστάγματα ερεβωδών μηχανορραφιών και λειτουργούν ως επιταχυντές αλλά και ως εξισορροπιστές των εγγενών αντιθέσεων του συστήματος. Είναι ιστορικά διαπιστωμένο ότι στο μεσαίο και, κυρίως, στο ανώτερο επίπεδο οι περισσότερες ίντριγκες διασταυρώνονται μεταξύ τους, είτε από πρόθεση είτε τυχαία. Σε οποιαδήποτε υπόθεση μεγάλου οικονομικού και πολιτικού σκανδάλου αναγνωρίζεται εύκολα ο κοινός τόπος αυτών των μηχανορραφιών: ποιοι μηχανισμοί τις σχεδιάζουν και τις ενεργοποιούν· ποιες προϋποθέσεις πρέπει να συντρέξουν για να επιτευχθούν οι στόχοι τους· τι συμβαίνει όταν οι εξελίξεις ακυρώνουν τους αρχικούς σχεδιασμούς και τις προβλέψεις για τις πιθανές αντιδράσεις αντίπαλων συμφερόντων· πώς διαχειρίζονται τις τυχαίες, συνήθως χαοτικές, διακλαδώσεις συμφερόντων που προκύπτουν· πώς αντιμετωπίζουν τους απρόσκλητους που, για δικούς τους λόγους, χώνονται σε μια ίντριγκα την οποία έστησαν άλλοι· πώς αντιδρούν όταν αποκαλυφθούν, συνήθως έπειτα από παρέμβαση αντίπαλων οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων· ποιοι καταλήγουν αναλώσιμοι, αποδιοπομπαίοι τράγοι, όσο έμπειροι κι αν είναι, όσα μυστικά κι αν γνωρίζουν.
Ως χαρακτήρας, ο Ναζωραίος, ο παροπλισμένος πολέμαρχος των μυστικών υπηρεσιών, που κάποτε κινούσε τα νήματα πίσω από τον εκάστοτε πρωθυπουργό, μου έφερε στο μυαλό έναν σύγχρονο Hi-Tec Ασσασίνο…
Ο Ναζωραίος είναι ένας χαρακτήρας συμβολικός. Ένας χρήσιμος μηχανορράφος της κάθε εξουσίας, ένα γρανάζι που, για λόγους εκδίκησης, αυτονομείται από το μηχανισμό που τον ανέθρεψε και που ο ίδιος υπηρέτησε με πίστη και με αυταπάρνηση. Έχει ζήσει με πάθος και επινοητικότητα τον δοτό ρόλο του. Είναι αθεράπευτα συνωμότης. Συμπερασματικά, μια διαταραγμένη, γοητευτικά ζοφερή προσωπικότητα. Είναι επιβλητικός, εκφοβιστικός, καυχησιάρης, νάρκισσος σε διαρκή αναζήτηση της αυτοεπιβεβαίωσής του. Όπως κάθε ματαιόδοξος που ασκεί δοτή εξουσία, η απρόσιτη, ιεραρχική ψυχρότητά του μετατρέπεται, κάτω από συγκεκριμένες περιστάσεις, σε δόλιο παιδαγωγικό διδακτισμό. Του αρέσει να έχει μαθητές για να τους μεταφέρει τις γνώσεις του και, στο όνομα του ψευδοπατριωτισμού και του εθνικού συμφέροντος, να τους διαπαιδαγωγεί για να τους ενσωματώσει σε μια ιεραρχική δομή με όρους απόλυτης υποταγής. Πράγματι, παρά την ηλικία του, είναι εξοικειωμένος με τα σύγχρονα κατασκοπευτικά μέσα. Για να λύσω την πραγματολογική αντίφαση, τον βάζω, σε παλαιότερο χρόνο, ως άλλο Νοστράδαμο, να τα οραματίζεται και μέσα σε τρεις δεκαετίες οι ζοφερές προβλέψεις του να επιβεβαιώνονται.
Από την άλλη, ο έτερος κεντρικός χαρακτήρας, ο αστυνόμος Ευτύχης Ευδαίμων (διόλου τυχαία νομίζω η επιλογή του ονόματος), μοιάζει υπερβολικά αθώος σε σχέση με αυτούς που τον περιβάλλουν. Είναι ίσως και οι αριστερές καταβολές του. Αταίριαστο όσο κι ενδιαφέρον αντιστικτικά δίδυμο με τον Ναζωραίο...
Ο αστυνόμος Ευδαίμων θεωρεί τον εαυτό του έναν μέτριο αλλά καθαρό μπάτσο, που ζει μια μίζερη μοναχική ζωή, δέσμια της αντίφασης του ονόματός του. Δεν είναι, όμως, και τόσο αθώος. Δεν έχει φιλοδοξίες. Έχει κληρονομήσει την ατολμία του πατέρα του, που ξόδεψε κι αυτός τη μίζερη δημοσιοϋπαλληλική ζωή του κρυμμένος πίσω από το παραπέτασμα ενός οικογενειακού μυστικού από την εποχή του Εμφύλιου πολέμου. Δεν λέω εδώ περισσότερα για ευνόητους λόγους. Οι περιστάσεις, το κίνητρο της εκδίκησης αλλά και ο απρόσμενος, όχι και τόσο ανιδιοτελής έρωτάς του με την υπαστυνόμο Σμαράγδα Μουρατίδου τον έμπλεξαν συγκυριακά με τον Ναζωραίο. Όταν έγινε η δουλειά, οι δρόμοι τους χώρισαν.
Θα ήθελα να μας μιλήσετε για τη μεταφορά του δόγματος του Κλαούζεβιτς «περί πολέμου» στο πεδίο του κυβερνοχώρου.
Είναι μεγάλη συζήτηση. Θα θυμάστε ότι ο όρος «κυβερνοχώρος» ανήκει στον Ουίλιαμ Γκίμπσον. Αναφέρεται πρώτη φορά στον Νευρομάντη. Εκτός από τα τέσσερα παραδοσιακά πεδία στρατιωτικής αντιπαράθεσης –της γης, της θάλασσας, του αέρα και του Διαστήματος–, υπάρχει και ένα πέμπτο, που τείνει να αναδειχτεί σε κομβικό πολλαπλασιαστή ισχύος: το πεδίο του κυβερνοχώρου. Δεν έχει οριοθετημένο μέτωπο. Ορίζεται ως ένα απέραντο ηλεκτρονικό πεδίο μάχης, που διαπερνά τα άλλα τέσσερα πεδία. Στη μεταψυχροπολεμική παγκόσμια «Νέα Αταξία», η οποία έχει περιέλθει πλέον σε διαρκή αναταραχή, ο ασίγαστος, αθέατος και σιωπηλός πόλεμος στον κυβερνοχώρο διεξάγεται με βάση το «Δόγμα της μη κανονικότητας» στις διπλωματικές και αμυντικές σχέσεις. Και με τους εκάστοτε συμμάχους και με τους εκάστοτε εχθρούς της κάθε ιμπεριαλιστικής ή υποτελούς χώρας. Και αυτά τα ζητήματα θίγονται στο μυθιστόρημα ακροθιγώς, στο «οραματικό μνημόνιο» του Ναζωραίου. Στο βιβλίο του Παναγιώτη Κονδύλη Θεωρία του πολέμου μπορεί να διαβάσει κανείς την εξαιρετική και επίκαιρη ανάλυσή του για τον σύγχρονο τεχνολογικό πόλεμο, υπό το φως της βασικής θεωρίας του πολέμου του Κλαούζεβιτς, αλλά και του Μαρξ, του Ένγκελς και του Λένιν.
Ο Μαρξ επανέρχεται σταθερά στη σκέψη σας.
Ο Μαρξ είναι ο μόνος που έχει τεκμηριώσει απλά και κατανοητά το ρόλο και τη σημασία του εγκλήματος στον καπιταλιστικό κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας. Δεν θέλω να εκληφθώ ως υπερβολικός, αλλά αυτές οι λίγες μόνο σελίδες αποτελούν για μένα τη βάση από την οποία, ενσυνείδητα ή όχι, παράγεται Τέχνη και αστυνομική λογοτεχνία, ακόμα και τραγωδίες, που αποκαλύπτουν την εκάστοτε κίνηση των ηθικών αισθητικών αισθημάτων του κοινού. Με τη βοήθεια πάντα της Ιστορίας, της επικαιρότητας, της φαντασίας και του ταλέντου που διαθέτει ο κάθε συγγραφέας. Είτε θεωρεί τον εαυτό του μαρξιστή είτε όχι. Ο Μαρξ έχει αποδείξει από τον καιρό του ότι συμβίωση κράτους, ιδιωτικού τομέα και οργανωμένου εγκλήματος είναι για τον καπιταλισμό ικανή και αναγκαία συνθήκη. Ενέχει θέση προπατορικού αμαρτήματος.
Και ο Τόμας Πίντσον είναι επίσης σταθερό σημείο αναφοράς: «Σ’ αυτό τον κόσμο, η οποιαδήποτε τυχαία αλληλουχία γεγονότων θα μπορούσε να εκληφθεί ως συνωμοσιολογία». Θα θέλατε να το σχολιάσετε; Είναι η εξάλλου, κατά κάποιον τρόπο, η απάντηση του Πίντσον σε όσους τον έχουν αποκαλέσει συνωμοσιολόγο.
Είναι ένα από τα πολλά παρόμοια αποσπάσματα που συναντά κανείς σε όλα του τα μυθιστορήματα. Εκεί που έχουμε φτάσει, ακόμα και τα πιο απίθανα μπορεί να σκάσουν κάποια στιγμή στο προσκήνιο ως ψηφίδες μιας μικρής ή μεγάλης συνωμοσίας. Επανέρχομαι διαρκώς στα βιβλία του. Το διαρκές αμφίσημο της δαιδαλώδους αφήγησής του, οι καυστικές εικόνες με τις οποίες συνθέτει το μεγάλο ψηφιδωτό των ιστοριών του αποκαλύπτουν με αξεπέραστο, κατά τη γνώμη μου, τρόπο την καθημερινή ζοφερή παραφροσύνη των εξόφθαλμων και των σκοτεινών κινητήριων δυνάμεων του αμερικάνικου καπιταλισμού. Σε όλες του τις εκφάνσεις. Το παρωδιακό ύφος του Πίντσον πηγάζει, πιστεύω, από τις αδιέξοδες και παραλογισμένες προσπάθειες των ηρώων του να ζήσουν τη ζωή τους μέσα σε ένα διεφθαρμένο από τη γέννησή του σύστημα, που βρίσκεται σε διαρκή ανισορροπία και ασίγαστη κατακτητική μανία. Εκεί όπου η άκρατη απληστία εξωθεί διαρκώς αυτούς που το διαφεντεύουν να τα τινάξουν όλα στον αέρα, προκειμένου να διαφυλάξουν και να αβγατίσουν τα τρισεκατομμύριά τους.
Έχετε σκεφτεί ιδέες για το νέο σας βιβλίο;
Έχω έτοιμο, σχεδόν, το Η κατάρα της Άνγκελα. Ένα μυθιστόρημα σε δύο μέρη, που διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια των ολιγόωρων επισκέψεων της Άνγκελας Μέρκελ στην Αθήνα, στις 9 Οκτωβρίου 2012 και στις 11 Απριλίου 2014. Το πρώτο μέρος δημοσιεύτηκε σε ευσύνοπτη μορφή με τίτλο Ω, τι μέρα κι αυτή! στα τουρκικά, στην ανθολογία αστυνομικών διηγημάτων που εκδόθηκε από τις εκδόσεις İSTOS με επιμέλεια του Βασίλη Δανέλλη, και σε μια αντίστοιχη στα γερμανικά με τον ομώνυμο τίτλο του μυθιστορήματος, που εκδόθηκε από τις Edition Romiosini/CeMoG, με επιμέλεια του Κώστα Καλφόπουλου.
Το κείμενο επιμελήθηκε ο Γιώργος Ηλιάδης.
Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)
Προσθέστε σχόλιο