Κριστίν Ρος: Από το ’68 ως τα Κίτρινα Γιλέκα

Ένας καφές με την Κριστίν Ρος, για τις συνέχειες του Μάη του ’68
Kristin Ross
μετάφραση: Αλέξανδρος Σχισμένος, Γιάννης Κτενάς
Βαβυλωνία, 2018 | 80 σελ.

Η Κριστίν Ρος είναι ομότιμη καθηγήτρια συγκριτικής λογοτεχνίας στο New York University. Είναι κυρίως γνωστή για τα έργα της με θέμα τη γαλλική λογοτεχνία, τα κοινωνικά κινήματα και την αστική ιστορία. Τρία από τα πιο σημαντικά της βιβλία είναι το «May ’68 and Its Afterlives», το «Communal Luxury: The Political Imaginary of the Paris Commune» και το «The Emergence of Social Space: Rimbaud and the Paris Commune». Η επαφή με τη σκέψη της Κριστίν Ρος μας αφορά σήμερα γιατί συνδέει τις εξεγέρσεις του παρελθόντος με τις προβληματικές που συναντούν τα κινήματα του παρόντος. Στο νέο βιβλιαράκι «Ένας καφές με την Κριστίν Ρος» βρίσκουμε τη συνέντευξη της Κριστίν Ρος στη Βαβυλωνία, καθώς και την περσινή της ομιλία στο B-Fest 7 με θέμα «Ο Μάης του ‘68 & η Συνέχειά του: Πού Πηγαίνει η Δημοκρατία;». Μέσα στο βιβλίο προσεγγίζεται μια πληθώρα θεματικών και θεωρώ πως ένας καλός τρόπος για να αρχίσει κάποιος είναι απ’ το τέλος, απ’ το οπισθόφυλλο, όπου η Κριστίν Ρος αναφέρει:

Ο Μάης του ’68 δεν έχει, κατά τη γνώμη μου, κανένα ενδιαφέρον παραμόνο εάν μπορεί να σχηματοποιήσει το υπάρχον και να ρίξει φως στην τρέχουσα κατάσταση. Αν δεν το κάνει αυτό, τότε θα έχουμε δίκιο να τον στείλουμε στον κάδο των αχρήστων.

Η Κριστίν Ρος χρησιμοποιεί την Παρισινή Κομμούνα, τον Μάη του ’68 και τη ZAD γιατί μέσα απ’ τα παραδείγματα του παρελθόντος διακρίνεται το τι μπορούμε να κρατήσουμε και να αξιοποιήσουμε στο σήμερα. Τα νοήματα του παρελθόντος μένουν ενεργά, διασώζονται, μεταβάλλονται με τον χρόνο και διαποτίζουν τους μελλοντικούς αγώνες.

Για όλα αυτά που αναφέρονται στο βιβλίο μπορεί κανείς να έχει στο μυαλό του και παραδείγματα που είναι πιο κοντά είτε στην εποχή μας είτε στον τόπο μας, όπως για παράδειγμα την εξέγερση του Δεκέμβρη του ’08, το κίνημα των Πλατειών του ’11, το κίνημα των Indignados και το τωρινό παράδειγμα των Κίτρινων Γιλέκων. Όλα αυτά είναι πρόσφατα παραδείγματα στα οποία βλέπουμε να αντανακλώνται όλες οι προβληματικές που αναλύει στα βιβλία της η ίδια η Ρος.

Αρχικά, με αφορμή τον Μάη του ’68 τονίζει ότι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της εξέγερσης ήταν η τάση των ατόμων να υπερβούν την ταυτότητά τους, να την εγκαταλείψουν για λίγο. Το θέμα της ταυτότητας την απασχολεί ιδιαίτερα σε όλα της τα βιβλία και αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή θεωρεί ότι η εναλλαγή της ταυτότητας μας εντός της κοινωνίας μπορεί να οδηγήσει στη διάσπαση της σύγχρονης ιδεολογικής ακαμψίας. Στο βιβλίο της Κριστίν Ρος για την Παρισινή Κομμούνα η σημασία της υπέρβασης μιας μονοσήμαντης ταυτότητας έρχεται μέσω της εξαιρετικής φράσης του Αρθούρου Ρεμπώ (Arthur Rimbaud) «je est un autre», δηλαδή «εγώ είναι ένας άλλος».^[1] Αυτή ακριβώς η φράση του Ρεμπώ δείχνει την προσπάθεια να πάμε πέρα απ’ τον εαυτό, μια προσπάθεια να μπούμε στη διαδικασία του γίγνεσθαι-άλλος. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα αυτού του γίγνεσθαι είναι η περίπτωση του Ναπολεόν Γκεγιάρντ (Napoléon Gaillard), ενός τσαγκάρη που συμμετείχε στην Παρισινή Κομμούνα. Ο Ναπολεόν υπερβαίνοντας τον καθιερωμένο ρόλο του εργάτη συμμετείχε στην κατασκευή των οδοφραγμάτων, τα οποία θεωρούσε έργα τέχνης και απαιτούσε να φωτογραφίζεται μ’ αυτά.^[2] Ξεφεύγοντας, έτσι, απ’ τη μονοσήμαντη ταυτότητά του διεκδικούσε τον ρόλο του καλλιτέχνη.

Περνώντας από το άτομο στη συλλογικότητα, στη συνέντευξη της Κριστίν Ρος διακρίνεται η ανάγκη να προχωρήσουμε σ’ αυτό που ονομάζει «σύνθεση της συλλογικότητας». Σ’ αυτή τη σύνθεση οι διαφορετικές δυνάμεις των ατόμων συναντιούνται είτε ως συμπληρωματικές είτε ως αντιφατικές, αλλά πάντα και ως αλληλεξαρτώμενες. Τα άτομα εμπλέκονται σε μια διαδικασία, στην οποία υπερβαίνουν τον εαυτό τους και προχωρούν προς το πολυπόθητο συλλογικό «εμείς». Για να γίνει αυτό, φανταζόμαστε το πλήθος με τον τρόπο του Σπινόζα, δηλαδή ως ένα άτομο ατόμων.^[3] Αποτελεί μια ενότητα ανεξάρτητων ατόμων που χαρακτηρίζονται από μια πληθώρα ανεξάρτητων, αλληλεξαρτώμενων δυνάμεων.

Το κράτος κινείται ενάντια στο άτομο και τείνει να το θρυμματίζει, να ομογενοποιεί το πλήθος, για να κατευθύνει τις επιθυμίες του. Αυτός ο θρυμματισμός οδηγεί το άτομο να κλειστεί στην δική του κάθε φορά ταυτότητα και να αναπτύξει μίσος και φόβο για την ετερότητα, δηλαδή για τον άλλο, είτε είναι ο μετανάστης, ο γκέι, ο τρανς, ο Τούρκος, ο αναρχικός. Για τους Ντελέζ και Γκουαταρί το κράτος επιβάλλει την κυριαρχία του σε ό,τι μπορεί να εσωτερικεύσει και να οικειοποιηθεί και αναπαράγει συνεχώς τον εαυτό του, χωρίς να μεταβάλλεται.^[4] Το κράτος είναι εξ ορισμού εχθρός της πολλαπλότητας και του ανοίγματος στο διαφορετικό. Ενάντια σ’ αυτήν τη λογική αναπτύσσονται τα κινήματα που χαρακτηρίζονται από ποικιλομορφία ατόμων και απόψεων, δηλαδή απ’ την πολλαπλότητα και το άνοιγμα στο διαφορετικό.

Έτσι, μπορούμε να δούμε και το τωρινό παράδειγμα των Κίτρινων Γιλέκων. Αυτό το κίνημα που έχει διχάσει τον κόσμο, έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον και δεν έχει βάλει ακόμη κάποια ταμπέλα στον εαυτό του. Στο άρθρο « «Gilets jaunes: à ceux qui n’aiment les pauvres que sur les barricades»» που δημοσιεύτηκε στη Βαβυλωνία στις 5 Δεκεμβρίου 2018 («Κίτρινα Γιλέκα: Για όσους αγαπούν τους φτωχούς μόνο όταν βρίσκονται στα οδοφράγματα») βλέπουμε ότι στη Γαλλία έγινε μια απόπειρα οικειοποίησης του κινήματος των Κίτρινων Γιλέκων από την Άκρα Δεξιά, η οποία όμως πολύ γρήγορα απέτυχε και καταδικάστηκε από τις συνελεύσεις. Πρόκειται για ένα κίνημα που δεν έχει μια σταθερή ταυτότητα, ένα κίνημα που δεν προκύπτει άμεσα από κάποια πολιτική τάση και το οποίο οργανώθηκε πολύ γρήγορα και απέκτησε τεράστιες διαστάσεις. Διαμορφώθηκε ένα συλλογικό υποκείμενο, το οποίο όμως ακόμα δεν έχει εκφραστεί επίσημα, δεν έχει δημιουργήσει μια νέα χρονικότητα και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν θα καταφέρει να ξεπεράσει το εγώ και να ανυψωθεί στη συλλογική ύπαρξη, όπως αναφέρει η Κριστίν Ρος ότι συνέβη στην Παρισινή Κομμούνα.^[5]

Στη συζήτησή της με τη Βαβυλωνία η Αμερικανίδα συγγραφέας αναφέρεται στον όρο της ενεργής ύπαρξης. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα μέσω της συν-ύπαρξης τους δομούν νέες σχέσεις, νέες τροπικότητες μεταξύ τους και μια νέα χρονικότητα εντός της οποίας αλληλεπιδρούν. Με απλά λόγια, μεταβάλλουν τους όρους της ύπαρξης τους στην καθημερινότητά τους όχι μόνο ως προς τους εαυτούς τους αλλά και ως προς τους άλλους. Σ’ αυτό το σημείο η Κριστίν Ρος αναφέρεται στο θετικό χαρακτηριστικό που ενώνει τη ZAD (Zone à défendre – Ζώνη προς Υπεράσπιση)^[6] με την Παρισινή Κομμούνα και αυτό είναι η αντίσταση στο κράτος και ταυτόχρονα η υπεράσπιση μιας νέας μορφής ζωής, μιας μορφής που πάει πέρα απ’ την καθημερινότητα εντός του καπιταλισμού. Στη ZAD για παράδειγμα η καθημερινότητα κινείται μ’ έναν διαφορετικό τρόπο, εντός μιας χρονικότητας που δεν στηρίζεται στα ρολόγια αλλά καθορίζεται απ’ τις αγροτικές/κτηνοτροφικές εργασίες και την ώρα της συνέλευσης.

Κοιτώντας και πάλι το σήμερα, τα Κίτρινα Γιλέκα δεν έχουν καταφέρει ακόμη να περάσουν από το επίπεδο της αντίστασης στο επίπεδο της υπεράσπισης. Το υποκείμενο αυτό που έχει χαρακτηριστεί ως μεσαία τάξη, μικροαστοί, δια-ταξικό μίγμα και πολλά άλλα, προσπαθεί τώρα να συγκροτηθεί και να οργανώσει τις χαοτικές επιθυμίες του πλήθους σε μια κοινή συνισταμένη δυνάμεων.

Το σημαντικό βήμα που πρέπει να γίνει είναι η στροφή στην πολιτική της υπεράσπισης. Αυτή η πολιτική προϋποθέτει να χτίσουμε κάτι και να το υπερασπιστούμε ενάντια στο κράτος, δηλαδή να δημιουργηθεί κάτι νέο. Η δημιουργία του νέου που κινείται εκτός των οικονομικών όρων του κράτους είναι ο τρόπος να διαφύγουμε από την κυριαρχία και να υπερασπιστούμε την αυτόνομη ύπαρξή μας.

Οδηγούμαστε μ’ αυτόν τον τρόπο στη μορφή των σύγχρονων κινημάτων καθώς αυτή η δημιουργία δεν μπορεί να προκύψει από ένα θεωρητικό ή πολιτικό πρόγραμμα αλλά μόνο από τη δράση και τη διάδραση των ελεύθερων ατόμων.

Προς το τέλος της ομιλίας της Ρος στο B-Fest αναδείχθηκε η σημασία της βιωμένης εγγύτητας των ατόμων. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο των σύγχρονων κινημάτων είναι η συν-ύπαρξη των διαφορετικών κόσμων των ανθρώπων, όπως έγινε και με την πρόσφατη συνάντηση των ανθρώπων από την επαρχία, των αγροτών και των κατοίκων των μεγαλουπόλεων στη Γαλλία με αφορμή τα Κίτρινα Γιλέκα. Η βιωμένη εγγύτητα των διαφορετικών κόσμων και η αλληλεπίδραση τους με πολιτικούς όρους είναι αυτό που η Κριστίν Ρος αποκαλεί «εργαστήριο μιας νέας πολιτικής συνείδησης». Αυτό ακριβώς συμβαίνει στη ZAD όπου βρίσκονται στον ίδιο χώρο αγρότες, κτηνοτρόφοι, ακτιβιστές, αριστεροί και αναρχικοί προσπαθώντας να δομήσουν από κοινού την καθημερινότητά τους σκεπτόμενοι την πολυμορφία τους.

Ωστόσο, βλέποντας και το κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων, γεννιέται η εξής απορία: πώς θα συνδιαμορφώσουν και θα συνυπάρξουν οι φοιτητές, οι συνταξιούχοι, οι μικροαστοί, η λεγόμενη μεσαία τάξη, οι ακτιβιστές και οι αναρχικοί; Τι είναι αυτό που θα τους ενώσει σ’ έναν κοινό σκοπό; Βλέπουμε ότι οι οργανωμένες εργατικές επαναστάσεις και η συγκρότηση ενός πολιτικού επαναστατικού υποκειμένου με βάση ένα κοινό πολιτικό πρόταγμα είναι κάτι που δεν βρίσκει απήχηση στην εποχή μας. Αντιθέτως, οι εξεγέρσεις της εποχής μας λειτουργούν ως μηχανές εάν τις προσεγγίσουμε σύμφωνα με τη σκέψη των Ντελέζ και Γκουαταρί. Χαρακτηρίζονται δηλαδή από την πολλαπλότητα και την ετερογένεια των ατόμων και των σκοπών, τη συνεχή εναλλαγή σκοπών και επιθυμιών, την απότομη ρήξη καθώς και την αδυναμία περιγραφής τους ως σταθερής δομής.^[7]

Με λίγα λόγια, αυτές οι εξεγέρσεις είναι συνεχώς μεταβαλλόμενες, άκεντρες και άνευ κεντρικής εξουσίας. Αυτοί είναι οι λόγοι για τους οποίους τα άτομα αδυνατούν να συγκροτηθούν ως ένα ενιαίο και αδιάσπαστο μέτωπο, όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Η ένταση των διαδηλώσεων, των αποκλεισμών και των πορειών των Κίτρινων Γιλέκων αλλάζει συνεχώς και αποκτά νέες κατευθύνσεις καθώς το υποκείμενο αυτό προσπαθεί να αυτοπροσδιοριστεί πολιτικά και κοινωνικά, μέσα απ’ τις ίδιες τις διαδηλώσεις αλλά και μέσα από τις συνελεύσεις των διαφορετικών πόλεων.

Σ’ αυτό το σημείο, λοιπόν, η μηχανική λειτουργία των κινημάτων φαίνεται σαν να παρεμποδίζει κάθε δυνατότητα σύμπραξης και συνεργασίας των ατόμων. Η απάντηση που δίνει σ’ αυτό το πρόβλημα όμως η Κριστίν Ρος είναι η συν-ύπαρξη και η αλληλεγγύη. Στη συζήτηση με τη Βαβυλωνία τονίζει ότι ο μόνος τρόπος για να αναπτυχθεί αυτή η πολλαπλότητα και να υπερασπιστεί τον εαυτό της είναι μέσω της αλληλεπίδρασης των ατόμων, της δημιουργίας μιας κοινής πραγματικότητας και της υπεράσπισης αυτής. Η αλληλεγγύη για την Αμερικανίδα φιλόσοφο χρησιμοποιείται ως ενεργητικό μέσο, δηλαδή ως αλληλεξάρτηση και συν-ύπαρξη, και όχι ως παθητικό μέσο, δηλαδή ως ανοχή του άλλου. Η αλληλεγγύη προς τον άλλο χτίζεται μέσω της καθημερινής αλληλεπίδρασης και είναι αυτή που λειτουργεί ως ενεργητικός τρόπος, ο οποίο κάνει εφικτή τη σύμπραξη των αγώνων.

Αυτό, λοιπόν, που μας προτείνει η Ρος είναι το άνοιγμα στην ετερότητα, την προσέγγιση του άλλου μέσω της ενεργητικής αλληλεγγύης. Φέρνοντας μπροστά μας το παράδειγμα των Κίτρινων Γιλέκων, βλέπουμε πως ανοίγει ο δρόμος για μια τέτοια προοπτική. Στα τέλη Ιανουαρίου βρέθηκαν στο Κομερσί (Commercy) της Γαλλίας 75 εκπρόσωποι διαφορετικών συνελεύσεων και μοιράστηκαν τις εμπειρίες και τα προβλήματά τους.^[8] Γεννήθηκαν πολλά ερωτήματα απ’ αυτήν τη συνέλευση όπως αυτά σχετικά με τη δυνατότητα οργάνωσης σε τοπικό επίπεδο, τη διατήρηση μιας ισορροπίας της εξουσίας μεταξύ των συνελεύσεων, την αντίστασή τους στην καταστολή και τη δημοκρατική τους συν-ύπαρξη.

Μετά από συζητήσεις μεγάλης διάρκειας κατέληξαν σε κάποιους κοινούς στόχους, όπως η ενεργή συμμετοχή τους σε πολιτικά ζητήματα, η προστασία του περιβάλλοντος, το τέλος των προνομίων, ο διαμοιρασμός του πλούτου, η διατήρηση της αυτονομίας σε τοπικό επίπεδο και το δικαίωμα σε μια αξιοβίωτη ζωή. Η πολλαπλότητα εντός του κινήματος και η ανάδειξη των διαφορετικών εντάσεων μέσα σε αυτήν οδήγησαν στη διατύπωση και τη διεκδίκηση του δικαιώματος μιας αξιοβίωτης ζωής. Μέσα από το πρόταγμα αυτό συντονίζονται οι πολλαπλότητες και οι διαφορετικές εντάσεις και δημιουργούν νέες παραγωγές.

Στην ανάλυσή του για τα Κίτρινα Γιλέκα ο Ζακ Ρανσιέρ τονίζει ότι δεν είμαστε σίγουροι ποια είναι η αιτία αυτού του κινήματος, ούτε πώς θα τελειώσει, αλλά το σημαντικό είναι ότι οι άνθρωποι εξεγείρονται ενάντια σ’ έναν άδικο νόμο, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για να κατανοήσουν την αδικία που γεννάει αυτό το σύστημα και να εξεγερθούν εναντίον του ίδιου του συστήματος.^[9] Η ένταση που προκύπτει απ’ αυτό το κίνημα μπορεί να στραφεί ενάντια στο σύστημα που γεννάει την ανισότητα και να διεκδικήσει όχι απλά τη συμμετοχή των πολιτών σε δημοψηφίσματα αλλά και την πραγματική, ενεργή συμμετοχή τους στην πολιτική. H ετερογένεια των ατόμων μπορεί να έρθει στην επιφάνεια μέσα από την ενεργή συμμετοχή των τελευταίων στην πολιτική, ώστε να διεκδικήσουν μια άλλη πραγματικότητα που θα χαρακτηρίζεται από την πολυμορφία της συλλογικής ύπαρξης. Το μόνο σίγουρο είναι πως αυτή η προοπτική προϋποθέτει τη δημιουργία μιας νέας πολιτικής συνείδησης μέσα στο κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων.

Όμως, εάν παρά τις δυσκολίες που υπάρχουν, δούμε την κοινωνία και τα κινήματα ως ένα άτομο ατόμων, πρέπει να παραδεχθούμε ότι εάν κλειστούμε στον εαυτό μας, δεν θα καταφέρουμε ποτέ να πάμε πέρα απ’ αυτόν. Η απάντηση της Ρος είναι η προσπάθεια να γινόμαστε-άλλοι συνεχώς, να αποδεχόμαστε τον θάνατο της ταυτότητας, να ξεπερνάμε τον εαυτό μας, να ανοιγόμαστε στον άλλο και να αναδεικνύουμε την ετερότητα και την πολλαπλότητα ως το κύριο και διαφοροποιητικό στοιχείο της ύπαρξης μας. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να διεκδικήσουμε μια αξιοβίωτη ζωή για όλους.

 Επιμέλεια κειμένου: Δήμητρα Αλιφιεράκη & Στέλιος Χρονόπουλος

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)