Η Μακεδονία του Εβλιά Τσελεμπή

Ο Εβλιάς Τσελεμπής ήταν ο μεγαλύτερος των Οθωμανών περιηγητών, σεγιάχ-ι αλέμ (seyyâh-i âlem), «περιηγητής του κόσμου», όπως αυτοαποκαλείται. Ο «κόσμος» του Εβλιά Τσελεμπή ήταν η αχανής Οθωμανική Αυτοκρατορία της εποχής του, του 17^ου αιώνα, που εκτεινόταν από την Κριμαία ως τον Νείλο και από τη Βαγδάτη ως τον Δούναβη. Ο Εβλιάς ανήκε στην ανώτερη τάξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: ζούσε από τα εισοδήματά του από την πατρική του περιουσία, αναλαμβάνοντας θέσεις στην υπηρεσία ανώτατων αξιωματούχων της αυτοκρατορίας, ώστε να ταξιδεύει μαζί τους. Το ταξίδι ήταν η αγάπη και ο τρόπος ζωής του Εβλιά. Έχοντας λάβει υψηλή μόρφωση, μουσικός και διασκεδαστής, η «ψυχή της παρέας», γύρισε επί σαράντα χρόνια στα μήκη και στα πλάτη της αχανούς αυτοκρατορίας της δυναστείας των Οθωμανών, και κατέγραψε όσα είδε και γνώρισε σε ένα δεκάτομο Οδοιπορικό (Σεγιαχάτ-ναμέ).

Ας τον ακολουθήσουμε στην περιήγησή του γύρω από την Θεσσαλονίκη. Για να μην παρεξηγηθεί, δηλώνει εξαρχής ότι η Μακεδονία είναι ιστορικά ελληνική: Σύμφωνα με τον Εβλιά, η «φυλή των Ιώνων/Ρωμιών» (εννοεί τους αρχαίους Έλληνες), όταν είχε ξεκινήσει να πληθαίνει στη «χώρα του Ρουμ» (την χώρα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας), είχε ιδρύσει πρώτα τη Φιλιππούπολη στη Μακεδονία (πιθανότατα τους Φιλίππους, που λόγω ονόματος συγχέονταν με τη Φιλιππούπολη), στη συνέχεια το Βυζάντιο, που ονομάστηκε Κωνσταντινούπολη και σήμερα Ισλάμ-μπολ («γεμάτη με ισλάμ») και τέλος την Αθήνα (Zîrâ kavm‑i Yûnâninyân‑ı Rûm ibtidâ Hazret‑i Dâvûd aleyhi’s-selâm asrında bilâd‑ı Rûm’da tenâsül bularak milk‑i emlâk sâhibi olduk­larında ibtidâ binâ etdikleri şehr‑i azîm şehr‑i Makedonya ki şehr‑i Filibe’dir. Andan şehr‑i Pozanta’dır kim sonra ana Kostantiniyye dediler, hâlâ İslâmbol derler. Sonra bu Atina şehrini kavm‑i Rûm Rûm deryâsının Rûm­eli tarafının ve şimâlî ve garbîsi tarafının Körfez deryası nihâyetinde binâ etdiler).

Για τον Εβλιά, επιπλέον, δεν υπάρχουν Μακεδόνες: στη Θεσσαλονίκη, φρούριο που ίδρυσαν βεβαίως οι
Ίωνες (εννοεί αρχαίοι Έλληνες) Φίλιππος και Πτολεμαίος, υπάρχουν «σαράντα οχτώ συνοικίες πιστών μουσουλμάνων… δεκαέξι συνοικίες αμαρτωλών απίστων, στις οποίες κατοικούν Αρμένιοι, Ρωμιοί, Φράγκοι, Σέρβοι και Βούλγαροι […] και πενήντα έξι συνοικίες Εβραίων». Στις Σέρρες, γράφει ο Εβλιάς, ζούσαν «Εβραίοι, άπιστοι Ρωμιοί και αμαρτωλοί Αρμένιοι, Λατίνοι, Βούλγαροι και Σέρβοι»· παρακάτω αναφέρονται ότι ήταν κατά πλειονότητα «Ρωμιοί, Βούλγαροι και από τις φυλές των Τσιτάκων και των Γιουρούκων» (τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι κτηνοτρόφοι). Στον Λαγκαδά, οι ραγιάδες (οι αγρότες) και οι μπεραγιάδες (οι κάτοικοι των πόλεων) ήταν «άπιστοι Ρωμιοί, αμαρτωλοί Βούλγαροι και Βλάχοι χριστιανοί». Στο Αβρετ-Χισάρ (Γυναικόκαστρο), οι ραγιάδες ήταν «Ρωμιοί, Βούλγαροι και Σέρβοι». Οι ραγιάδες της Δοϊράνης ήταν «Ρωμιοί και Βούλγαροι άπιστοι», ενώ οι μουσουλμάνοι ήταν λιγότεροι από τους χριστιανούς. Στα Βοδενά (Έδεσσα), «εννέα μαχαλάδες είναι μουσουλμανικοί και τρεις των απίστων […] αλλά εδώ δεν υπάρχουν καθόλου Εβραίοι, ενώ οι Ρωμιοί άπιστοι είναι πολλοί […] οι Ρωμιοί έχουν στα χέρια τους σουλτανικά διατάγματα που τους επιτρέπουν να σκοτώνουν όποιον Εβραίο έρχεται να εγκατασταθεί στην πόλη αυτή». Στην Καραβέροια (Βέροια) ο Εβλιάς καταγράφει «δεκαέξι μαχαλάδες μουσουλμάνων […] και δεκαπέντα απίστων Ρωμιών, Σέρβων, Βουλγάρων και Λατίνων, καλώς και δύο κοινότητες Εβραίων Καραϊτών».

Ο Εβλιάς Τσελεμπής καταγράφει στο Οδοιπορικό του το μωσαϊκό των θρησκειών και γλωσσών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και φυσικά στην περιοχή της ιστορικής αρχαίας Μακεδονίας, που την γνωρίζει από τα ιστορικά έργα του ισλαμικού πολιτισμού. Ως ευσεβής μουσουλμάνος, αλλά με ανοιχτό  περιηγητικό πνεύμα, καταγράφει στο έργο του τους «πιστούς», εννοείται μουσουλμάνους, σε αντιπαράθεση με τους «απίστους», κυρίαρχη διάκριση στην οθωμανική κοινωνία: τους τελευταίους τους διακρίνει, στην περιοχή που επικεντρωνόμαστε, σε Ρωμιούς, Βούλγαρους, Σέρβους, Αρμένιους, Λατίνους «απίστους», αλλά και Εβραίους. Τα ονόματα που χρησιμοποιεί, φαίνεται ότι είναι προσδιορισμοί γλωσσικοί (Ρωμιοί, Βούλγαροι, Σέρβοι) και θρησκευτικοί (Αρμένιοι, Λατίνοι και Εβραίοι). Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα πρέπει να χαρακτηρίσουμε τους προσδιορισμούς που χρησιμοποιεί ο Εβλιάς, που αυτοπροσδιορίζεται μέσω του ισλάμ και ως υπήκοος των Οθωμανών σουλτάνων (αναφερόμενος στη γλώσσα του ως τουρκικά και σε μια απώτερη καταγωγή του από την Κεντρική Ασία), ως εθνοτικούς προσδιορισμούς:  φαίνεται ότι αποτελούν ένα όλον μαζί με κοινωνιολογικές και ηθικές εννοιολογήσεις. Σε κάθε περίπτωση, η περιήγηση του Εβλιά Τσελεμπή μας εισάγει στο πολύμορφο μωσαϊκό της περιοχής γύρω από τη Θεσσαλονίκη στα χρόνια των Οθωμανών, την περιοχή που αποτέλεσε το πεδίο των μεταγενέστερων εθνικών ανταγωνισμών που οδήγησαν στη δημιουργία του Μακεδονικού ζητήματος.

Έχει ένα ενδιαφέρον να γραφτούν δυο λόγια παραπάνω για την ονομασία Ρωμιοί (Ρουμ) που χρησιμοποιεί ο Εβλιάς, και προέρχεται βέβαια από την ονομασία «Ρωμαίοι». Στην εποχή του, Ρουμ ονομαζόταν η Μικρά Ασία, γεωγραφική και πολιτισμική ονομασία του αραβικού μεσαίωνα, και τα Βαλκάνια Ρουμ-ελί (η χώρα των Ρουμ, των Ρωμαίων), από όπου Ρούμελη στα ελληνικά. Και οι τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι της Μικράς Ασίας, αλλά και οι τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι της Κωνσταντινούπολης, προτιμούσαν συνήθως να αυτοπροσδιορίζονται Ρουμήδες (Ρουμί), παρά Τούρκοι.   Ρουμ, Ρωμιοί, την ίδια στιγμή, ονόμαζαν τους ορθόδοξους ελληνόφωνους πληθυσμούς. Μέχρι και σήμερα, στην Τουρκία οι ορθόδοξοι ελληνόφωνοι ονομάζονται Ρωμιοί. Οι σύγχρονοι Έλληνες ονομάζονται Γιουνάν, την ονομασία την οποία στα χρόνια του Εβλιά χρησιμοποιούσαν για τους αρχαίους Έλληνες.

Παρατηρούμε βέβαια τη ρευστότητα των ονοματοδοσιών στην εκάστοτε ιστορική συγκυρία. Ενάμιση αιώνα μετά τα χρόνια και τα ταξίδια του Εβλιά Τσελεμπή, στα 1800 περίπου, οι ελληνόφωνοι ορθόδοξοι θα εγκαταλείψουν, μετά από μακρά συζήτηση όμως, το όνομα και την ταυτότητα της Ρωμιοσύνης, για χάρη της ονομασίας Έλληνες (αν και ο Κοραής προτιμούσε στην δυτική Ευρώπη την ονομασία Γραικοί). Την ίδια στιγμή, και οι τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι θα εγκαταλείψουν την ονομασία Ρουμ για τη Μικρά Ασία προς όφελος της Ανατολίας και θα ξεκινήσουν σιγά-σιγά να πειραματίζονται με την ονομασία Τούρκοι για τη νέα εθνική τους ταυτότητα. Αυτό θα οδηγήσει σιγά-σιγά στο τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στα χρόνια της οποίας τα ονόματα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν πολλαπλώς, αφού έτσι κι αλλιώς σημασία είχε η υπακοή ή η ανυπακοή στο σουλτάνο. Η άνοδος των εθνικών ιδεολογιών θα αναζητήσει αποκλειστικότητες σε ονόματα και ιστορικά γεγονότα, βάζοντας τέλος στον κοινό μεν, διακριτό δε, κόσμο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πάνω από 30 σύγχρονα κράτη έχουν προκύψει από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και αποτελούν κληρονόμους των Οθωμανών στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Μας μένει σήμερα η ιστορική κληρονομιά αυτού του κοινού παρελθόντος, που μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε είτε για να συγκρουστούμε είτε για να ζήσουμε μαζί.