Οι αναπαραστάσεις των γυναικοκτονιών στα Ιταλικά ΜΜΕ και την ιταλική δημόσια συζήτηση

Το 2018, η ερευνητική ομάδα SMART (Social Media Research Techniques, Ερευνητικές Τεχνικές Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης), μέρος του iNOVA Media Lab, δημιούργησε το πρόγραμμα «Femminicidio in Italian media and public debate (Γυναικοκτονία στα ιταλικά μέσα ενημέρωσης και στον δημόσιο διάλογο)» και μελέτησε τον τρόπο με τον οποίο αναπαρίστανται οι γυναικοκτονίες στα ιταλικά ΜΜΕ όπως και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και κυρίως μέσω εικόνων.

Προκειμένου να εξαγάγει τα συμπεράσματά της, η ομάδα επιλέγει την αναζήτηση πέντε λέξεων-κλειδιά οι οποίες νοηματοδοτούνται με διαφορετικό τρόπο, παρότι μπορούν να αναφέρονται στα ίδια περιστατικά. Συγκεκριμένα:

Θεωρητικό πλαίσιο και ερωτήματα

Σύμφωνα με το σύντομο αλλά πυκνό θεωρητικό πλαίσιο του προγράμματος, η εννοιολόγηση «αντιστοιχεί σε μια κοινωνική και πολιτισμική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα εγκλήματα κατά των γυναικών. Από το έγκλημα πάθους, το οποίο αντιστοιχεί στη σφαίρα του ιδιωτικού, και το έγκλημα τιμής, το οποίο αντιστοιχεί σε ένα επίπεδο κοινωνικής και κρατικής ανοχής, στη γυναικοκτονία, η οποία αποτελεί παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Η γυναικοκτονία έχει αποκτήσει ένα ευρύτερο νόημα και αφορά «οποιαδήποτε βία κατά των γυναικών εξαιτίας της άρνησής τους να αποδεχτούν τους –βάσει της κοινωνικής και κρατικής ανοχής– παραδοσιακούς γυναικείους ρόλους».

Σύμφωνα με τις ακτιβίστριες της πρωτοβουλίας “Non una di meno” («Ούτε μία λιγότερη»), ο όρος «γυναικοκτονία» πρωτοεμφανίζεται στα ιταλικά ΜΜΕ στα μέσα της δεκαετίας του 2000 και αυξάνεται ραγδαία η χρήση του: από 4 άρθρα στον Τύπο το 2006 σε 5000 άρθρα το 2013. Αυτό οφείλεται τόσο στην κινητοποίηση των φεμινιστικών ομάδων όσο και στην προσοχή έδωσαν οι θεσμοί και τα ΜΜΕ στο ζήτημα. Παρόλα αυτά, η προσπάθεια δικαιολόγησης των δραστών ή η απόδοση ευθυνών στα θύματα εξακολουθεί να χαρακτηρίζει τη στάση του Τύπου κατά την μετάδοση σχετικών ειδήσεων. Με βάση τα παραπάνω, το πρόγραμμα επιχείρησε να αναλύσει την παρουσία και τις χρήσεις της γυναικοκτονίας στην ιταλική δημόσια συζήτηση. Επιπλέον ερωτήματα αποτέλεσαν ο βαθμός επιρροής των ακτιβιστριών στη σχετική συζήτηση, η ενιαία ή μη εννοιολόγηση του όρου, οι χρήσεις αυτού ή εναλλακτικών όρων για τη δήλωση της γυναικοκτονίας, καθώς και οι τρόποι οπτικοποίησης του φαινομένου μέσω εικόνων.

Μεθοδολογία

Εφημερίδες

Καταρχάς, η ομάδα επέλεξε οκτώ μεγάλες ιταλικές εφημερίδες, στις οποίες αναζήτησε τις πέντε λέξεις-κλειδιά κατά την περίοδο 1/10/2017 έως 31/01/2018. Ως εργαλείο αναζήτησης για τις πέντε λέξεις-κλειδιά χρησιμοποιήθηκε το DMI tool Google Scraper. Προκειμένου να γίνει αντιληπτή η σημασία και η σχετικότητα των όρων, οπτικοποίησε τα αποτελέσματα μέσω Raw Graph.

Ως δεύτερο βήμα, επιλέχθηκαν τέσσερις από τις εφημερίδες με βάση τρία κριτήρια: ιδεολογική τοποθέτηση, πανεθνική εμβέλεια, σχετικότητα ως προς την κάλυψη του θέματος (με βάση τα στοιχεία που προέκυψαν κατά το πρώτο βήμα). Σε αυτό το βήμα διευρύνθηκε το χρονικό εύρος της έρευνας (1/1/2017-1/1/2018). Επειδή στο 50% των περιπτώσεων υπήρξε αποτυχία λήψης αποτελεσμάτων (μηδενικά αποτελέσματα αναζήτησης), η ομάδα συνέχισε την έρευνά της στα μεταδεδομένα του περιεχομένου των εφημερίδων βάσει των OpenGraph metadata.

Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης

Facebook

Η ομάδα είχε ως σημείο εκκίνησης τις σελίδες των δέκα κύριων ιταλικών οργανώσεων γυναικών και τις σελίδες οι οποίες αντιστοιχούσαν στις λέξεις κλειδιά «γυναικοκτονία» (femminicidio) και  «βία επί των γυναικών» και «βία κατά των γυναικών» (violenza sulle donne και violenza contro le donne). Η αναζήτηση έγινε με τη χρήση του εργαλείου Netvizz για την περίοδο 1/10/2017-30/1/2018, όπως και στο πρώτο βήμα στην περίπτωση των εφημερίδων.

Ως δεύτερο βήμα επέλεξαν τη χρήση του Netvizz για την επιλογή φεμινιστικών σελίδων στο Facebook βάσει της σχετικότητάς τους με το θέμα (χωρίς κάποια επιπλέον διευκρίνιση για τα κριτήρια επιλογής) όπως και στην τετράδα των προεπιλεγμένων εφημερίδων για την περίοδο 1/1/2015-31/1/2018 (και πάλι, χωρίς να διευκρινίζεται γιατί επιλέχθηκε μεγαλύτερο χρονικό εύρος απ’ ό, τι τόσο στις εφημερίδες, όσο και, όπως θα δούμε παρακάτω, στην περίπτωση του Instagram, αν και δεν είναι απίθανο η ημερομηνία 2015 να αποτελεί τυπογραφικό λάθος).

Instagram

Εδώ έγινε αποκλειστική αναζήτηση του όρου γυναικοκτονία, ο οποίος για την περίοδο 2013-2017 απέφερε σχεδόν 8 χιλιάδες αποτελέσματα. Προσαρμόζοντας το χρονικό εύρος,  όπως και στην περίπτωση των εφημερίδων, αποκλειστικά στο 2017 η αναζήτηση απέφερε σχεδόν 2600 αποτελέσματα. Το τελευταίο 25% (649 αναρτήσεις) χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία διαγράμματος διασποράς σε σχέση με τη συνάρτηση δέσμευσης (engagement) και χρόνου, ενώ το σύνολο των αποτελεσμάτων αναλύθηκε με πρόγραμμα ταξινόμησης εικόνων (image sorter).

Ανάλυση συνόλου δεδομένων

Τα δεδομένα τα οποία συνελέγησαν από τις εφημερίδες, το Facebook και το Instagram, αναλύθηκαν σε τρία επίπεδα. Με τη βοήθεια του Google Vision API και τη χρήση ετικετών, τα αποτελέσματα ομαδοποιήθηκαν σε συστάδες (clusters).

Σε επίπεδο περιεχομένου, έγινε ανάλυση τόσο με πρόγραμμα ταξινόμησης εικόνων όσο και με μη-αυτοματοποιημένο τρόπο (manually).

Ανάλυση περιεχομένου

Στην περίπτωση των εφημερίδων υπάρχουν μια σειρά από ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Το ένα αφορά την χρήση του όρου γυναικοκτονία ή μη με βάση την ιδεολογική και πολιτική θέση της εφημερίδας. Συγκεκριμένα στην κεντρώα La Stampa ο όρος εμφανίζεται πάνω από 300 φορές ενώ στην δεξιά και νεοφιλελεύθερη Libero μόλις 6. Σε γενικές γραμμές οι εφημερίδες επιλέγουν να εμφανίζουν τις γυναικοκτονίες όχι ως τέτοιες αλλά ως εγκλήματα πάθους τα οποία σχετίζονται με «υπερβολική αγάπη».

Στην περίπτωση του Facebook ενώ εντοπίστηκαν οργανώσεις με σημαντική δράση είτε σε περιφερειακό επίπεδο είτε σε σχέση με πολιτισμικά ζητήματα, και σημαντική παρουσία στο διαδίκτυο αυτές δεν φάνηκε να χρησιμοποιούν τις λέξεις-κλειδιά. Η ερευνητική ομάδα θεωρεί πως οι λόγοι είναι δυο. Ο πρώτος σχετίζεται με την χρήση του μέσου καθαυτό. Τα αποτελέσματα αφορούσαν κατά βάση προώθηση εκδηλώσεων και αναδημοσιεύσεις άρθρων (μέσω υπερσυνδέσμων). Κατά δεύτερο γίνεται η εικασία ότι η χρήση του όρου γυναικοκτονία σχετίζεται πιθανά με συγκεκριμένα χρονικά γεγονότα.

Οφείλουμε να πούμε ότι η εξήγηση δεν είναι καθόλου πειστική. Δεν επιλέχθηκαν οι ίδιες λέξεις κλειδιά, αλλά ούτε και το ίδιο χρονικό εύρος όπως στις εφημερίδες ούτως ώστε να ευνοείται η σύγκριση των αποτελεσμάτων και δεν διευκρινίζεται κατά πόσο, με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας στον Τύπο, κατά την περίοδο αυτή δεν σημειώθηκαν γυναικοκτονίες. Επιπλέον, λείπει η αντίστοιχη ανάλυση σε σχέση με το Instagram.

Ανάλυση εικόνων/φωτογραφιών

Μέσω της χρήσης του Google Vision API έγινε εξαγωγή περιγραφικών ετικετών από τις φωτογραφίες. Με τη σειρά τους, αυτές οι ετικέτες χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να δημιουργηθούν και έπειτα να αναπαρασταθούν συσχετίσεις ανάμεσα στις εικόνες με τη χρήση της πλατφόρμας Gephi και πιο συγκεκριμένα με το πρότυπο Forces Atlas 2, το οποίο επιτρέπει τον μετασχηματισμό και την αναπαράσταση αυτού του δικτύου συσχετίσεων υπό τη μορφή ενός χάρτη. Έτσι, οι εικόνες έλαβαν τις σχετικές τους θέσεις βάσει των ετικετών, δημιουργώντας έναν χάρτη σημασιολογικών σχέσεων. Αυτός χρησιμοποιήθηκε από την ομάδα ως βάση για την ανάλυσή της και την εξαγωγή συμπερασμάτων.

Προκειμένου να γίνει αυτό, η ομάδα επέλεξε τη δημιουργία κατηγοριών, οι οποίες συσχετίζονται με συγκεκριμένο περιεχόμενο και φωτογραφίες:

1. Καταγγελία και δημόσια συζήτηση (η οποία περιλαμβάνει διαμαρτυρίες, τοποθετήσεις και δηλώσεις καλλιτεχνών, καλλιτεχνικές δημιουργίες, δηλώσεις και θέσεις πολιτικών/δημοσίων προσώπων),
2. Φωτογραφίες (κατά βάση στερεοτυπικές) από αποθετήρια (εικόνες γυναικών, τραυματισμένων ή μη, χεριών),
3. Φωτογραφίες οι οποίες πιθανόν συνδέονται με συγκεκριμένα γεγονότα (φωτογραφίες θυμάτων, αστυνομικών),
4. Οικογένεια (φωτογραφίες ζευγαριών -θύτη και θύματος, των παιδιών- αν και συνήθως από αποθετήρια).

Στη μελέτη των τεσσάρων εφημερίδων αναπαρίστανται και συναντιούνται ευρέως και οι τέσσερις κατηγορίες στις δυο μεγάλες αστικές εφημερίδες (Corriere della Sera και La Republica). Η δεξιά εφημερίδα Il Giornale σχεδόν αγνοεί την κατηγορία της διαμαρτυρίας, η οποία υποεκπροσωπείται, ενώ υπερεκπροσωπούνται οι στερεοτυπικές εικόνες. Αντίθετα, η διαμαρτυρία υπερεκπροσωπείται ι στην Il Fatto quotidiano.

Στη μελέτη των κοινωνικών δικτύων και συγκεκριμένα του Instagram φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο το κόκκινο χρώμα, ενώ η γυναικοκτονία συνδέεται με δυνατές και επιδραστικές εικόνες που αφορούν στην κοινωνική δικαιοσύνη, τη μνήμη, την αλληλεγγύη προς τα θύματα και το αίτημα για δικαιοσύνη. Σε αντίθεση δηλαδή με τον Τύπο, όπου εκπροσωπούνται ισότιμα οι τέσσερις κατηγορίες, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η πρώτη κατηγορία είναι αυτή που επικρατεί.

Αποτίμηση

Αναφερθήκαμε παραπάνω σε αρκετά προβλήματα μεθοδολογικής φύσεως, τα οποία μας καθιστούν επιφυλακτικούς σχετικά με ορισμένα από τα συμπεράσματα. Επιπλέον, το γεγονός ότι το κοινό έχει πρόσβαση σε μια πυκνή μεν αλλά σύντομη παρουσίαση του προγράμματος,  και κυρίως το γεγονός ότι ενώ η όλη λογική του στρέφεται γύρω από την οπτικοποίηση, το κοινό έχει στη διάθεσή του μόνο τρία από τα γραφήματα και μάλιστα σε χαμηλή ποιότητα, καθιστά αρκετά προβληματική την παρουσίαση του προγράμματος και δυσχεραίνει τη δυνατότητα κριτικής. Από την άλλη και πέραν της όποιας κριτικής, θεωρούμε πως, τόσο η θεωρητική προσέγγιση όσο και τα ερωτήματα που τέθηκαν, κινούνται σε μια κατεύθυνση που συμβαδίζει με τη διεθνή συζήτηση πάνω στο θέμα. Τέλος, η επιλογή της ομάδας να οπτικοποιήσει τη βάση δεδομένων της είναι άκρως ενδιαφέρουσα.

Το κείμενο επιμελήθηκε η Δήμητρα Αλιφιεράκη.

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)