Η αναρχία της γραφής

Το πλοίο του Κ.Π. Καβάφη
Βασίλης Λαδάς
Μανδραγόρας, 2021 | 80 σελίδες

Η γραφή είναι μια περιπέτεια, ένας ονειρικός λαβύρινθος, ένα παιχνίδι με τις ασήμαντες παρατηρήσεις, τους διακειμενικούς Σαμάνους που σε μεταφέρουν σε άλλους κόσμους∙ εκεί που το παρελθόν είναι διαρκώς παρόν και το μέλλον μοιάζει ήδη συντελεσμένο. Το ακανθώδες τώρα τής γραφής μετατρέπει τους εραστές της σε πλάνητες των στοών τής μνήμης∙ τής πόλης που ντύνεται το μπαλωμένο πέπλων των αιώνων για να βάλει φωτιά στην μπαρουταποθήκη τής φαντασίας.

Ο γραφιάς είναι ένας αλκοολικός τής ζωής, εθισμένος στις λεπτομέρειες που κανείς δεν προσέχει, ένας νευρωτικός τής παρατήρησης, στρατιώτης μιας σκοπιμότητας χωρίς σκοπό. Γιατί αυτό είναι η τέχνη τής γραφής! Και οι ευγενείς εραστές της δεν διστάζουν να τσαλακώνουν διαρκώς τα κεκτημένα τους, να αδιαφορήσουν για τις νόρμες, τους συντακτικούς κανόνες, τα φιλολογικά μερεμέτια και τις καλλωπιστικές φιοριτούρες.

Οι εραστές τής γραφής υποφέρουν. Υποφέρουν από αυτή την ακατανίκητη επιθυμία να σπάσουν τον βράχο τού Σίσυφου, να αντισταθούν στη ματαιότητα τού κόσμου, στην φθορά τού σώματος, στην εξουσία τού χρόνου. Οι εραστές της γραφής θέλουν να ζήσουν για πάντα. Γι’ αυτό και επιστρέφουν διαρκώς, σαν εκείνους τους παλαιούς μάγους–θεραπευτές, στις παιδικές τους αναμνήσεις, στην άσχημη πόλη που έπαιζαν, στη βρόμικη θάλασσα που έκαναν τις πρώτες τους βουτιές, στο νερό: γιατί «μόνο το νερό έχει τη μαγεία να δίνει πίστη ότι μπορεί να είσαι αιώνιος».

Στο 77 σελίδων βιβλίο του «Το πλοίο του Κ.Π. Καβάφη» ο Βασίλης Λαδάς επιχειρεί ένα περιπετειώδες, βασανιστικό και ονειρικό ταξίδι αυτογνωσίας, ρίχνοντας συνάμα μια πλάγια ματιά στην ποίηση του Αλεξανδρινού. Η αφορμή είναι το μονόφυλλο ενός ποιήματος τού Καβάφη. Το ποίημα περιγράφει την παλαιά ανάμνηση ενός νέου που «μέχρι παθήσεως ήταν αισθητικός», μνήμη κατά το ταξίδι του ποιητή με πλοίο από τον Πάτρα προς το Μπρίντιζι το καλοκαίρι του 1901.

Το ποίημα είναι η αφορμή ώστε ο συγγραφέας να ψάξει στις βιβλιοθήκες, να ταξιδέψει ως τα Σάλωνα, να βυθιστεί στα αρχεία των εφημερίδων και στις ημερολογιακές μεταφράσεις. Μα τι ψάχνει να βρει; Φαινομενικά εκείνον το νέο το σκίτσο του οποίου ζωντάνεψε τη μνήμη του. Ποιος ήταν; Μια φωτογραφία του θα μας έδινε ένα στοιχείο, θα καταπράυνε την αχαλίνωτη φαντασία μας, την ηδονοβλεπτική μας περιέργειας για τις ερωτικές φαντασιώσεις τού ποιητή, τη δική μας —ίσως— ανομολόγητη ομοφυλοφιλική παρόρμηση.

Όμως το μονόφυλλο είναι απλά μια αφορμή να μιλήσει και για τον εαυτό του, να αφεθεί στο μαγικό ρεαλισμό τής παιδικής ανάμνησης· εκεί που οι τόποι αλλάζουν διαστάσεις και ο χρόνος μεταβάλλει τη ρυθμική του συνήθεια. Το εσωτερικό ταξίδι θα πραγματωθεί με τον γραφιά εγκλωβισμένο στη γενέθλια πόλη· —«καινούριους τόπους δεν θα βρει», το ξέρει. Κι όμως· θα ταξιδέψει νοητά και πραγματικά ως το Μπρίντιζι, να φανταστεί την κακόγουστη αποβίβαση του πρίγκιπα Νικολάου (συνεπιβάτη στο πλοίο του Καβάφη), ως την Άμφισσα και την Σεγδίτσα, να βρει τα ίχνη ενός βλέμματος στα αρχεία μιας παλαιάς φωτογραφίας, ως την Αλεξάνδρεια, να μιλήσει για τον ποιητή μέσα στο σπίτι που έζησε, να δει απ’ το μικρό του μπαλκονάκι το νοσοκομείο που άφησε την τελευταία του πνοή.

Είχα την τιμή να γνωρίζω πηγές αυτού του βιβλίου εκ του σύνεγγυς. Πριν δέκα χρόνια ο συγγραφέας μου είχε μιλήσει για μια πρώτη, καθαρά μυθιστορηματική, γραφή. Με είχε εντυπωσιάσει. Όμως εκείνος είχε αμφιβολίες. Ένα κλασικό μυθιστόρημα, με το λογοτεχνικό alter ego του να ψάχνει στοιχεία για το ποίημα, του φαινόταν πολύ τυποποιημένο. Πριν από δυο χρόνια μου εμπιστεύτηκε όλες τις ομιλίες και τα κείμενα που είχε δημοσιεύσει κατά καιρούς για τον Καβάφη. Του είπα πως έπρεπε να εκδοθούν. Όμως ο ίδιος είχε πάλι αμφιβολίες. Μια τυποποιημένη δοκιμιακή γραφή δεν ήταν και τόσο του γούστου του.

Έτσι, στις ημέρες του εγκλεισμού εξ αιτίας του κορονοϊού, ακολούθησε έναν τρίτο δρόμο. Έναν τρόπο που ταιριάζει περισσότερο στην συγγραφική και προσωπική του ιδιοσυγκρασία, ένα μονοπάτι που χαρακτηρίζει διαχρονικά την εξαιρετικά πρωτότυπη γραφή τού Βασίλη Λαδά (βλέπε λ.χ. τα βιβλία του Μουσαφεράτ, ή το Στην ηλικία του Αβραάμ). Έγραψε ένα βιβλίο μεταιχμιακό, ένα υβρίδιο γραφής μεταξύ ονειρικής αφήγησης, ρεαλιστικής αναπαράστασης και δοκιμίου. Σε όλο του το έργο άλλωστε, ποιητικό, πεζογραφικό και δοκιμιακό, αυτό κάνει. Πότε «πατάει» περισσότερο στην μυθοπλασία, πότε στη ρεαλιστική αναπαράσταση (με τόνο ημερολογίου «γεγονότων, όχι εντυπώσεων»), πότε στο κριτικό δοκίμιο. Σε κάθε του βιβλίο, όμως, όλα τα παραπάνω στοιχεία συνυπάρχουν.

Γιατί αυτός ο γραφιάς μοιάζει σαν να μην μπορεί, να μη θέλει να υποταχθεί στις κανονιστικές νόρμες μιας συγκεκριμένης φόρμας. Σαν να πιστεύει πως στην περιπέτεια τής γραφής ταιριάζει η απόλυτη ελευθερία τής μορφής και του ύψους, σαν να θέλει να μας υπομνήσει, όπως άλλωστε και η σπουδαία ποίηση του αγαπημένου μας Αλεξανδρινού, πως ο εγκλωβισμός της ζωής μπορεί να πάρει την εκδίκησή του μέσα από την αναρχία τής γραφής.

…

Το κάδρο με το μονόφυλλο και δίπλα ένα σκίτσο με την εικόνα του ποιητή, στέκουν σχεδόν σαράντα χρόνια στο γραφείο του Βασίλη Λαδά. Το σκίτσο τού ποιητή που επικρέμεται πάνω απ’ το γραφείο μοιάζει με την πατρική φιγούρα ενός αξεπέραστου δασκάλου. Όμως αυτή η σχέση δεν είναι σχέση πατρωνίας. Ο γραφιάς αναπολεί την ουτοπία, φαντάζεται το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» να συνομιλεί με το «Περιμένοντας τον Γκοντό» τού Μπέκετ και τα δυο τους με το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων, τη νίκη της καταναλωτικής αντι-ουτοπίας στον 21ο αιώνα.

«Η ουτοπία είναι ένα ζητούμενο πάντα. Και σήμερα περισσότερο από ποτέ» θα γράψει. Και, λίγο παρακάτω: «Διαβάζοντας τώρα, Δεκέμβρη τού 2020, το ποίημα Περιμένοντας τους Βαρβάρους, μετά την εμπειρία ενός και πλέον αιώνα από τότε που γράφτηκε, καταλήγεις στο συμπέρασμα πως πράγματι οι βάρβαροι, ή όποιο άλλο υποτιμητικό τίτλο τούς δώσει ο επικρατών πολιτισμός, άπλυτοι, κομμουνιστοσυμμορίτες, ρέμπελοι, αλήτες, είναι καλύτεροι από τους οικονομικούς παραγωγούς μιας μηδενιστικής κοινωνίας θεάματος. Ενός πολιτισμού που τρώει ανθρώπους».

Τι «προστάζει» λοιπόν αυτός ο αξεπέραστος Αλεξανδρινός στο γραφιά μας, και —δια αυτού— σε όλους μας; Ο Καβάφης, μας λέει ο Λαδάς, ξεκίνησε ως ποιητής με ένα «ανακρεόντειο ποίημα για το κρασί, ένα διονυσιακό ποίημα σαν τα ποιήματα του Πέρση Ομάρ Καγιάμ», ενώ σε ένα άλλο δημοσιευμένο δοκίμιό του για τον Καβάφη θα παρατηρήσει πως όσο ο ποιητής έφτανε προς στο τέλος τής ζωής του, τόσο περισσότερο αγαπούσε τους παράνομους, τους αλήτες, τους κοινωνικά περιθωριακούς. Όλη η ζωή και το έργο του Καβάφη μοιάζουν, έτσι, σαν ένας διαρκής διονυσιακός κύκλος.

Γιατί σε τελική ανάλυση ο Αλεξανδρινός δεν μας καλεί σε τίποτα παραπάνω από μια ηδονική περιπέτεια, σε ένα ταξίδι στον εσωτερικό εαυτό και από εκεί στον κόσμο, σε μια οδύσσεια που με κρασί των Φαιάκων γύρω απ’ τη φωτιά θα πούμε στο τέλος του κύκλου τις ιστορίες μας για Λαιστρυγόνας και για Κύκλωπες, για ιδανικούς λιμένες πρωτοειδωμένους και φλογερά πρωινά, για υγρά κρεβάτια, ένα ταξίδι όπου θα αψηφήσουμε όλες τις εξουσίες, θα ειρωνευτούμε Αυτοκράτορες, Υπάτους και Συγκλητικούς, ένα ταξίδι όπου θα πατήσουμε πάνω στα κεφάλια των βασιλιάδων και θα αποφύγουμε, θα αποστραφούμε, δεμένοι πάντα στον ορίζοντα του ιδανικού, δεμένοι πάντα σε μια μαγική Ιθάκη, την κάθε απόλαυσιν ερώτων τής ρουτίνας.

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)