«Μετά το 1880 κανείς δεν έχει καταμετρήσει τα θύματα της Ματωμένης Εβδομάδας»

Η Μισέλ Ωντέν (Αλγέρι 1954) είναι Γαλλίδα μαθηματικός και συγγραφέας. Ως μαθηματικός ειδικεύεται στην συμπλεκτική γεωμετρία, και κινείται στην κατεύθυνση του ιδρυτή αυτού του κλάδου της διαφορικής γεωμετρίας, σοβιετικού μαθηματικού μαθηματικού Βλαντιμίρ Ιγκόροβιτς Αρνόλντ και της θεωρίας του Ρενέ Τομ (René Thom). Δίδαξε στο Ινστιτούτο Προηγμένης Μαθηματικής Έρευνας (IRMA) του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου από το 1987 έως το 2014. Αναπτύσσει εδώ και δεκαπέντε χρόνια έντονη λογοτεχνική δραστηριότητα και έχει δημοσιεύσει επτά μυθιστορήματα. Από το 2009 μέλος είναι της ομάδας Oulipo, που ίδρυσε το 1960 ο Ρεϊμόν Κενό και της οποίας υπήρξαν μεταξύ άλλων μέλη ο Ιταλο Καλβίνο και ο Ζορζ Περέκ.

Η Μισέλ Ωντέν είναι επίσης κόρη του μαθηματικού Μωρίς Ωντέν (Maurice Audin), αγωνιστή του Κομμουνιστικού Κόμματος Αλγερίας που συνελήφθη τον Ιούνιο του 1957 από τον γαλλικό στρατό κατά τη διάρκεια της «μάχης του Αλγερίου» και πέθανε από τα βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκε. Η σωρός του δεν βρέθηκε ποτέ. Στις 13 Σεπτεμβρίου 2018, ο Εμμανουέλ Μακρόν αναγνώρισε για πρώτη φορά επίσημα ότι ο Ωντέν, ως τότε απλώς «αγνοούμενος» στα μάτια των αρχών, δολοφονήθηκε στα χέρια του γαλλικού στρατού και τόνισε την ανάγκη έρευνας και αναγνώρισης του καθεστώτος μαζικών βασανιστήριων που είχε καθιερωθεί από τις γαλλικές αρχές κατά τη διάρκεια του πολέμου της Αλγερίας.

Προλογικό σημείωμα γαλλικής έκδοσης:

Η Μισέλ Ωντέν παραθέτει ένα παθιασμένο χρονικό της Κομμούνας του Παρισιού, μέρα προς μέρα, στο ιστολόγιό της [macommunedeparis.com] και στην ιστοσελίδα Humanité.fr. Στο πιο πρόσφατο βιβλίο της, «La Semaine Sanglante: Mai 1871. Légendes et comptes» [Η Ματωμένη Εβδομάδα: Μάιος 1871. Θρύλοι και καταμετρήσεις], η συγγραφέας και μαθηματικός ξανανοίγει τον καυτό φάκελο του ανθρώπινου απολογισμού της καταστολής.

Η Μισέλ Ωντέν δεν έπαψε ποτέ να παθιάζεται με την Κομμούνα του Παρισιού, της οποίας την 150ή επέτειο γιορτάζουμε φέτος. Μετά το «Comme une rivière bleue» [Σαν γαλάζιο ποτάμι], το 2017, εκδίδει φέτος ένα νέο μυθιστόρημα που σχετίζεται με αυτή την περίοδο, το «Josée Meunier, 19, rue des Juifs» [Ζοζέ Μενιέ, οδός των Εβραίων  19]^[1], εκδ. Gallimard. Και δεν είναι μόνο αυτό. Το βιβλίο της «Η Ματωμένη Εβδομάδα: Μάιος 1871. Θρύλοι και καταμετρήσεις» επίσης μόλις κυκλοφόρησε, στις εκδόσεις Libertalia. Πρόκειται για ιστορικό έργο που επιχειρεί την ανακαταμέτρηση των νεκρών της Ματωμένης Εβδομάδας, αριθμό σχετικά με τον οποίο οι εκτιμήσεις ποικίλλουν. Επιπλέον, έχει συγκεντρώσει στο «Eugène Varlin, ouvrier relieur, 1839-1871» [Εζέν Βαρλέν, βιβλιοδέτης εργάτης, 1839-1871], εκδ. Libertalia, 2019, τα γραπτά του ξακουστού Κομμουνάρου^[2] και έχει εκδώσει τις επιστολές της νοσοκόμας Αλίξ Παγιέν στο «C’est la nuit surtout que le combat devient furieux: une ambulancière dans la Commune, 1871» [Η μάχη θεριεύει προπαντός τη νύχτα: μια νοσοκόμα στην Κομμούνα, 1871], εκδ. Libertalia, 2020.

Σε τι οφείλεται αυτό σας το πάθος για την Κομμούνα του Παρισιού;

Ανατράφηκα σε μια κομμουνιστική οικογένεια. Μια σχετική γνώση για την Κομμούνα του Παρισιού αποτελούσε μέρος της κουλτούρας μας! 

Βρίσκω σήμερα πως το πιο συναρπαστικό στοιχείο αυτής της ιστορίας είναι η επινόηση αρκετών δημοκρατικών πρακτικών. Θεωρούμε συχνά πως δημοκρατία είναι η εκλογή, κάθε τόσο, αντιπροσώπων που θα μιλούν για λογαριασμό μας. Κατά τη διάρκεια της Κομμούνας, είχαμε βεβαίως την εκλογή των μελών του συμβουλίου της Κομμούνας, μα ήταν ανακλητά. Κι έπειτα, υπήρχαν επιτροπές που διαχειρίζονταν, τοπικά, τη ζωή στα δημοτικά διαμερίσματα ή στις γειτονιές, οργανώσεις όπως η Ένωση Γυναικών και λέσχες συζήτησης όπου ο καθένας και η καθεμιά μπορούσε να παραθέσει την άποψή του, να διαμορφώσει διεκδικήσεις. Και, βεβαίως, όλος αυτός ο αναβρασμός έχει να κάνει επίσης με το γεγονός πως μπόρεσαν να παρέμβουν, να πάρουν τον λόγο, χιλιάδες «άγνωστοι», αυτή η «πλέμπα» –στην οποία ο λόγος δεν ξαναδόθηκε ποτέ έκτοτε.

Η Κομμούνα διαρκεί από τις 18 Μαρτίου ως τις 28 Μαΐου 1871. Δηλαδή 72 μέρες. Στο ιστολόγιό σας αποφασίσατε να αφηγηθείτε την ιστορία αυτή σε μια μεγαλύτερη διάρκεια, ξεκινώντας από τις 8 Μαΐου 1870. Γιατί;

Προσπαθώ να την κατανοήσω. Η ιστορία αυτή δεν ξεκινά ούτε στις 18 Μαρτίου 1871, ούτε καν στις 4 Σεπτεμβρίου 1870, με την Ανακήρυξη της Δημοκρατίας… Προαναγγέλλεται ήδη, για παράδειγμα, στις μεγάλες απεργίες των ετών 1867 και 1870. Είχα δημοσιεύσει, πριν δύο χρόνια, μέρα προς μέρα, τα φύλλα της εφημερίδας «Η Μασσαλιώτιδα» [La Marseillaise], από τον Δεκέμβριο του 1869 ως τον Μάιο του 1870. Και χάρη σ’ αυτά μπόρεσα να μάθω πολλά σχετικά με το εργατικό κίνημα στο τέλος της Δεύτερης Αυτοκρατορίας (βλ. και το βιβλίο μου σχετικά με τον Βαρλέν). Μελέτησα λεπτομερώς τις διαδικασίες της Διεθνούς του Ιουνίου-Ιουλίου 1870. Για τα εκατονπενηντάχρονα, ακολούθησα ξανά τα ίδια βήματα. Παρακολουθώντας κυρίως, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, την καθημερινή εφημερίδα του Μπλανκί, Η πατρίς εν κινδύνω [La patrie en danger].

Πώς εργάζεστε για να συντάξετε αυτά τα καθημερινά σημειώματα;

Διαβάζω πολλά και διάφορα, βιβλία, αρχειακά έγγραφα, πολλές αναφορές από τις συνελεύσεις του συμβουλίου της Κομμούνας, και τις εφημερίδες. Μεγάλο μέρος του τύπου είναι διαθέσιμο διαδικτυακά. Χάρη σ’ αυτό μπόρεσα να γράψω τα περισσότερα από τα άρθρα ενώ βρισκόμουν… υπό απαγόρευση κυκλοφορίας.^[3] Επίσης ζητώ βοήθεια από τον έναν ή τον άλλον φίλο, που διαθέτει πληροφορίες τις οποίες εγώ δεν έχω. 

Υπάρχουν ημερομηνίες που σας έχουν ιδιαίτερα σημαδέψει;

Η ημέρα της 19ης Μαρτίου [η επαύριο της εξέγερσης], με όλη της την ένταση, για το τι πρέπει να γίνει και πώς.

Η 6η Απριλίου, όπου καταμετρώνται ήδη οι νεκροί του πολέμου ενόσω μια υπο-επιτροπή της εθνοφρουράς καίει την γκιλοτίνα.

Η 7η Μαΐου, όπου η Αντρέ Λεό γράφει ένα άρθρο με το οποίο ρωτάει τον Ντομπρόβσκι αν πιστεύει πραγματικά πως θα κάνει «την επανάσταση χωρίς τη γυναίκα».

Η 25η Μαΐου, όπου η μάχη στο βουλεβάρτο Βολτέρ –στο  γνώριμο βουλεβάρτο Βολτέρ!^[4]– είναι τόσο βίαιη.

Ποια θέση κατέχει, κατ’ εσάς, αυτή η επανάσταση, στην ιστορία του φεμινισμού;

Από τη μια, το ζήτημα των δικαιωμάτων των γυναικών προτάσσεται λιγότερο από το 1848. Για παράδειγμα, το 1871, το ζήτημα του δικαιώματος ψήφου δεν τίθεται καν. Από την άλλη, εκείνες, κι ανάμεσά τους ιδίως οι γυναίκες των λαϊκών τάξεων, είναι πολύ πιο παρούσες στην πόλη – στον δημόσιο χώρο – και με τρόπο πολύ ποικιλόμορφο. Τους έχουν καταμαρτυρήσει πολλά – δείτε για παράδειγμα τον μύθο σχετικά με τις «πετρελαιοπυρπολήτριες»^[5]! Ας πούμε πως η μαζική αυτή παρουσία άνοιξε τον δρόμο για τις μεγάλες διεκδικήσεις του 20ού αιώνα.

Η Κομμούνα είναι μια περίοδος που αποτελεί σταθερό σημείο αναφοράς της Αριστεράς, και ταυτόχρονα μια περίοδος σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό. Πώς το εξηγείτε;

Έχω την αίσθηση πως πολύ απλά είναι σχεδόν άγνωστη. Οι αναφορές της Αριστεράς είναι πολύ συχνά αναφορές σ’ έναν ωραιοποιημένο θρύλο –που ενίοτε απέχει απ’ την πραγματικότητα.

Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Εμμανουέλ Μακρόν αρνείται να τιμήσει την επέτειο της Κομμούνας. Ποιες είναι οι σκέψεις σας σχετικά με αυτή την επιλογή;

Είναι μια πολιτική επιλογή. Ο Εμμανουέλ Μακρόν ταυτίζεται με τους Βερσαλλιέρους^[6]. Ο αρχηγός της αστυνομίας του Παρισιού Ντιντιέ Λαλμάν [Didier Lallement], πάλι, επέλεξε τον Γκαλιφέ [Gaston de Gallifet], έναν από τους σφαγείς της Ματωμένης Εβδομάδας, ως πρότυπο. Είναι λογικό. Οι Βερσαλλιέροι κέρδισαν τον πόλεμο ενάντια στο Παρίσι το 1871…

Ποια θέση κατέχει η Κομμούνα στην καλλιτεχνική δημιουργία; Υπάρχουν, εντέλει, σχετικά λίγες ταινίες, μυθιστορήματα και κόμιξ, έστω κι αν αυτό τείνει να αλλάξει…

Έχω την αίσθηση πως το θέμα προκαλούσε τέτοια πολεμική, ήταν τόσο φορτισμένο πολιτικά, που κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί πως θα έκανε μια ταινία ή θα έγραφε ένα βιβλίο που δεν θα επιδίωκε να καταγράψει για άλλη μια φορά την πλήρη ιστορία του γεγονότος.

Εχετε η ίδια γράψει δύο μυθιστορήματα  που διαδραματίζονται κατά την διάρκεια της Κομμούνας. Ποιοι είναι οι στόχοι (καλλιτεχνικοί, ιστορικοί, συναισθηματικοί, παιδαγωγικοί) που επιδιώκετε μέσα απ’ αυτές τις δύο μυθοπλασίες;

Για μένα, το ζήτημα δεν ήταν να γράψω μυθιστορήματα «σχετικά» με την Κομμούνα. Έγραψα ένα μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται στο Παρίσι κατά τη διάρκεια της Κομμούνας, το «Σαν γαλάζιο ποτάμι». Προσπάθησα να αναβιώσω το πλήθος των χαρακτήρων που διασταυρώνονταν στους δρόμους του Παρισιού. Να αφηγηθώ, δηλαδή να μάθω να αναγνωρίζω, να αναπαραστήσω την ιστορία γυναικών και αντρών που βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη μία ή την άλλη κατάσταση. Η «Ζοζέ Μενιέ» είναι ένα μυθιστόρημα που δεν εκτυλίσσεται ούτε «κατά τη διάρκεια της Κομμούνας» ούτε καν εξ ολοκλήρου στο Παρίσι. Στην πραγματικότητα, είναι ένα ερωτικό μυθιστόρημα, έστω και αν τα βασικά του πρόσωπα είναι πρώην Κομμουνάροι. Το να είσαι, ή να υπήρξες, Κομμουνάρος δεν σε εμπόδιζε να ερωτευτείς! Αφορά κυρίως την καταστολή, κι έπειτα την εξορία, τη ζωή των προσφύγων στην εξορία. Έχουν αποκοπεί από τους τόπους της ιστορίας τους. Αυτό αφηγούμαι. Δια μέσου μιας γυναίκας που η Ιστορία επέτρεψε να χάσουμε τα ίχνη της.

Έχετε επίσης σταχυολογήσει δύο συλλογές από γραπτά και επιστολές, το ένα σχετικά με τον Εζέν Βαρλέν και το άλλο σχετικά με την Αλίξ Παγιέν. Για ποιον λόγο τράβηξαν την προσοχή σας τα δύο αυτά πρόσωπα;

Οι επιστολές της Αλίξ Παγιέν στη μητέρα της αποτελούν τη μοναδική άμεση μαρτυρία που διαθέτουμε σχετικά με την καθημερινή ζωή των ταγμάτων της εθνοφρουράς κατά τη διάρκεια του φονικού πολέμου που διεξήγαν οι Βερσαλλίες ενάντια στο Παρίσι από τις 2 Απριλίου ως τις 28 Μαΐου 1871. Αυτός είναι επαρκής λόγος για να δείξει κανείς ενδιαφέρον! Η Αλίξ Παγιέν καταδεικνύει επίσης την ποικιλομορφία των Κομμουνάρων: μια γυναίκα, ούτε εργάτρια ούτε δασκάλα, που δεν ανήκει ούτε στη Διεθνή ούτε στην Ένωση Γυναικών, που δεν έχει περάσει από πολεμικό συμβούλιο… και που όμως υπερασπίστηκε την Κομμούνα, μέχρι θανάτου –εννοώ πως ο άντρας της σκοτώθηκε. 

Τα κείμενα του Εζέν Βαρλέν είναι ως επί το πλείστον άρθρα που δημοσιεύτηκαν στις εφημερίδες κατά τη Δεύτερη Αυτοκρατορία. Είναι όλα συναρπαστικά, για την ιστορία του εργατικού κινήματος μα επίσης για την ιστορία αυτού του εργάτη ιδιαιτέρως, της διανοητικής και πολιτικής του διαμόρφωσης μέσα από τις διαμάχες της δεκαετίας του 1860. Από τα περισσότερα κείμενά του δεν παρατίθενται συνήθως παρά μόνο αποσπάσματα, συχνά και πολύ σύντομες ρήσεις, κάτι που μου φαινόταν αρκετά ενοχλητικό. Τα εκτίμησα τόσο πολύ που θέλησα να τα θέσω στη διάθεση των αναγνωστών.

Εκδίδετε φέτος το έργο Η Ματωμένη Εβδομάδα: Μάιος 1871. Θρύλοι και καταμετρήσεις. Ποιος ήταν ο στόχος αυτής της καταστολής;

Όπως είπε [ο Αδόλφος Θιέρσος, επικεφαλής της κυβέρνησης των Βερσαλιών], ο πολιτικός που υπήρξε υπεύθυνος γι’ αυτές τις σφαγές: «Το έδαφος του Παρισιού είναι κατάσπαρτο με τα πτώματά τους. Το φρικτό τούτο θέαμα θα αποτελέσει μάθημα, ευελπιστώ, για όσους εξεγερμένους θα τολμούσαν να δηλώσουν παρτιζάνοι της Κομμούνας». Στόχος ήταν να κατατρομοκρατήσουν τον πληθυσμό, για να απαγορεύσουν άλλες εξεγέρσεις. Υπάρχει μια αναλογία, για παράδειγμα, με τις σφαγές που διενεργήθηκαν στην Αλγερία, και αυτές από τον γαλλικό στρατό, στο Σετίφ και την Γκελμά, τον Μάιο του 1945.

Σε ό,τι αφορά τη Ματωμένη Εβδομάδα, οι ιστορικοί παραθέτουν διαφορετικούς αριθμούς θυμάτων (από 6500, σύμφωνα με τον Ντι Καν ως 30000, σύμφωνα με τον Πελτάν). Εσείς εκτιμάτε πως υπήρξαν «οπωσδήποτε 15000 νεκροί». Σε ποια νέα στοιχεία βασίζεστε;

Κανείς δεν έχει καταπιαστεί μ’ αυτή την ιστορία μετά τους Μαξίμ Ντι Καν (Maxime du Camp) και Εζέν Πελτάν (Eugène Pelletan), τα γραπτά των οποίων κυκλοφόρησαν το 1879-1880, αν εξαιρέσουμε μια αναθεώρηση των καταμετρήσεων του Ντι Καν από τον [«αναθεωρητή» βρετανό ιστορικό] Ρόμπερτ Τουμπς [Robert Tombs] τόσο καθυστερημένα, μόλις το 2010^[7]. Εγώ απλώς μελέτησα τα αρχειακά έγγραφα. Αυτά του κάθε νεκροταφείου, αυτά της διοίκησης των νεκροταφείων, αυτά της αστυνομίας και του στρατού, αυτά του οδικού δικτύου… Παραδόξως, δεν το είχε κάνει κανείς. Σύντομα αντιλαμβάνεσαι πως δεν είναι δυνατόν να σταματήσεις να «μετράς νεκρούς» στις 30 Μαΐου, όπως έκαναν ο Ντι Καν, κι έπειτα ο Τουμπς. Για παράδειγμα, και μόνο στο κοιμητήριο της Μονμάρτης καταφτάνουν, στις 31 Μαΐου, 492 νέες σοροί αγνώστων. Υπήρχαν εξαιρετικά πολλοί νεκροί στους δρόμους του Παρισιού, και εξακολούθησαν να μεταφέρουν νεκρούς στα κοιμητήρια επί μέρες και μέρες. Έτσι, πάνω από 10000 σοροί αγνώστων ενταφιάστηκαν στα νεκροταφεία του Παρισιού κατά τη διάρκεια της Ματωμένης Εβδομάδας και αμέσως μετά. Θα πρέπει να προσθέσουμε σ’ αυτούς και όσους ενταφιάστηκαν σε περιφερειακά κοιμητήρια, αποτεφρώθηκαν στα φυλάκια των οχυρών ή παρέμειναν κάτω απ’ τα καλντερίμια της πόλης. Ανακαλύπτονταν οστά Κομμουνάρων στο υπέδαφος του Παρισιού έως και τη δεκαετία του 1920, ειδικά όταν γίνονταν ανασκαφές για τα έργα του μετρό.

Είστε επίσης μαθηματικός. Γνωρίζουμε τον ρόλο που ανέλαβαν αρκετοί καλλιτέχνες, υπέρ ή κατά της Κομμούνας. Τι συνέβη με τους επιστήμονες;

Αν εξαιρέσουμε τον γεωγράφο Ελιζέ Ρεκλύ [Elisée Reclus], δεν είδαμε «σπουδαίους επιστήμονες» να υποστηρίζουν την Κομμούνα –υπήρξε επίσης η Σοφία Κοβαλέβσκαγια, μαθηματικός και αδελφή της Αννά Ζακλάρ [Anna Jaclard], μα ήταν ακόμα φοιτήτρια. Παρά ταύτα, αρκετοί καθηγητές μαθηματικών συμμετείχαν στο κίνημα, μέχρι θανάτου, όπως ο Φρανσίσκ Σατελέ (Francisque Châtelet), που σκοτώθηκε κατά τις μάχες του Απριλίου, και ο Εζέν Αντρέ (Eugène André), που εκτελέστηκε κατά τη Ματωμένη Εβδομάδα. Αρκετοί κάπως πιο γνωστοί Κομμουνάροι είχαν επίσης επιστημονική κατάρτιση, όπως ο Εντουάρ Βαγιάν (Édouard Vaillant), ο Ραούλ Ριγκώ (Raoul Rigault) ή ο Μαξίμ Βυιγιώμ (Maxime Vuillaume).

Ποια ήταν η σχέση της Κομμούνας με τις επιστήμες, με την πρόοδο και την έρευνα;

Οι εργάτες αγωνιστές, όπως οι Εζέν Βαρλέν, Αλμπέρ Τάιζ (Albert Theisz) ή Λεό Φρανκέλ (Léo Frankel), ήταν πολύ προσηλωμένοι, ήδη προ πολλού, στη δυνατότητα των εργατών να μορφώνονται. Από εκεί προκύπτει και η έμφαση στις διεκδικήσεις σχετικά με τη διάρκεια του ωραρίου εργασίας, για παράδειγμα. 

Βλέπουμε επίσης, κατά τη διάρκεια της Κομμούνας, την «Επίσημη Εφημερίδα» (Journal Officiel) να στέλνει κάθε εβδομάδα στη συνεδρίαση της Ακαδημίας Επιστημών έναν δημοσιογράφο, ο οποίος συντάσσει μια σχετική αναφορά στην εφημερίδα. Όπως γράφει ο Λισαγκαραί (Lissagaray) αναφερόμενος στο συγκεκριμένο γεγονός: «Δεν ήταν οι εργάτες αυτοί που είπαν: η Δημοκρατία δεν έχει ανάγκη από λογίους».

Μετάφραση από το γαλλικό πρωτότυπο: Αριάδνη Μοσχονά

Επιστημονική επιμέλεια (υποσημειώσεις και σχόλια στις αγκύλες): Στάθης Κουβελάκης

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)