Στέργιος Μήτας 
Ο Μπομπ Ντίλαν, ως γνωστόν, έγινε ευρέως διάσημος για τα τραγούδια κοινωνικής κριτικής ή, για όσους προτιμούν την παλιομοδίτικη έκφραση, για τα τραγούδια διαμαρτυρίας (protest songs) που έγραψε – ενώ αμφισβητήθηκε εξίσου για τη συνειδητή γοργή εγκατάλειψή τους. Αυτά είναι λίγο πολύ γνώριμα, ακόμα και για όσους έχουν ελάχιστη εξοικείωση με τα έργα και τις ημέρες του δημιουργού. Κάτι που δεν έχει πάντως ιδιαίτερα συζητηθεί είναι ότι ένας από τους πιο προσφιλείς στόχους κριτικής του τραγουδοποιού είναι το δίκαιο και οι νομικοί θεσμοί. Συμβαίνει εξάλλου η θεματική αυτή να επιβιώνει της «στενά νοουμένης πολιτικής» φολκ περιόδου του δημιουργού (αρχές της δεκαετίας του 1960) και να επανέρχεται ως σταθερό μοτίβο καθ’ όλη τη ντιλανική εργογραφία. Μπορούμε να ξεχωρίσουμε, φερειπείν, τον στίχο από το «Τζόκερμαν» του 1983: «δικαστές με κίβδηλη καρδιά πεθαίνουν /μέσα στους ιστούς που οι ίδιοι υφαίνουν».[1] Ή τη διαβρωτικά κωμική συνόψιση της δικαστικής αυθαιρεσίας, όπως την επιχειρεί το «Τζόι» του 1975: «“Τι ώρα έχεις;”, ρωτάει ο δικαστής / τον Τζόι, μόλις τον δει. “Εννιά και επτά”, / του απαντάει. “Ωραία. Αυτά / θα έχεις και χρόνια φυλακής”».
Ήδη από τα παραπάνω αποσπάσματα γίνεται φανερό ότι ο Ντίλαν θέτει εμφατικά στο στόχαστρο της κριτικής του τους κατεξοχήν και ex officio λειτουργούς της δικαιοσύνης, δηλαδή τους δικαστές. Σε άλλο τραγούδι του έχει αναπαραστήσει τον δικαστή ως κλόουν, να «βαδίζει πάνω σε ξυλοπόδαρα», περίπου θα λέγαμε ως γελοιογραφία του αγάλματος της δικαιοσύνης.[2]
Ο καθηγητής της Νομικής Σχολής της Νέας Υόρκης Μάικλ Πέρλιν, με μια δόση ίσως σημαίνουσας υπερβολής, παρουσιάζει τον Ντίλαν να εισηγείται μια «δομημένη και συνεκτική φιλοσοφία δικαίου» εννοώντας, καθώς λέει, ότι οι στίχοι του υποδεικνύουν κάποιον που φέρει «ισχυρές πεποιθήσεις» για το δίκαιο και τις θεσμικές του εκφάνσεις.[3] Σε κάθε περίπτωση, δεν μπορεί να είναι συμπτωματική η προσφιλής έμφασή του σε δικαστικά μοτίβα και συμπεριφορές δικαστών. Ακόμα κι αν έχουμε στο μυαλό μας την οργανική θέση-κλειδί των δικαστών σε νομικά συστήματα, των οποίων οι κανόνες δικαίου συντίθενται από αποφάσεις δικαστών (judge made law), όπως είναι και η περίπτωση των ΗΠΑ, αυτό απλώς επαληθεύει την αρχική μας υπόθεση: ότι οι στίχοι εστιάζονται ειδικότερα στο πρόσωπο του δικαστή, κομίζοντας κάτι για το νομικό σύστημα εν γένει. Θα αποπειραθούμε μιαν ορισμένη εκτίμηση για το ποιες μπορεί να είναι αυτές οι περί δικαίου «ισχυρές πεποιθήσεις» (ή έστω διαισθήσεις) του Ντίλαν. Προηγουμένως όμως θα χρειαστεί να σταθούμε εκτενέστερα σε δύο συγκεκριμένα τραγούδια του Ντίλαν.
Οι δύο πλέον γνώριμες «ιστορίες δίκης» του Ντίλαν βασίζουν την αφήγησή τους σε αληθή γεγονότα, που είχαν εγείρει στην εποχή τους δημόσια συζήτηση. Περί του πρώτου, ο Ντίλαν λέγεται ότι πληροφορήθηκε από φύλλο της εφημερίδας Broadside, κατά την επιστροφή του από τη μεγάλη πορεία προς την Ουάσινγκτον το 1963, που σημαδεύτηκε από την ομιλία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ· και ότι αποφάσισε ευθύς να γράψει «εκ μέρους όλων όσων δεν ανέχονται να είναι λογικό κάποιος να σκοτώνει μια νέγρα και να μην του υψώνει κανείς το δάκτυλο».[4] Για τη δεύτερη δε υπόθεση αποφάσισε να γράψει κινητοποιημένος από την ανάγνωση της αυτοβιογραφίας του Ρούμπιν Κάρτερ. Ο λόγος βεβαίως για τα τραγούδια «Ο μοναχικός θάνατος της Χάτι Κάρολ» του 1964 και «Τυφώνας» του 1975.[5] Ας τα πάρουμε όμως με τη σειρά.
Στις 9 Φεβρουαρίου του 1963, ο Ουίλιαμ Ζανζίγκερ, 25 ετών, μεγαλοϊδιοκτήτης φυτειών καπνού και από ισχυρή οικογένεια της Βαλτιμόρης, μπαίνει μεθυσμένος στην αίθουσα δεξιώσεων του ξενοδοχείου Έμερσον. Εκεί, προσβάλλει λεκτικά τη Χάτι Κάρολ, εργαζόμενη στο ξενοδοχείο, λόγω της αφρικανικής καταγωγής της κι επειδή αργοπορούσε να του σερβίρει το μπέρμπον που είχε παραγγείλει. Ο Ζανζίγκερ φτάνει να χτυπήσει με μπαστούνι την πενηνταενάχρονη μητέρα δέκα παιδιών. Εννιά ώρες μετά, η γυναίκα καταλήγει, καθώς το χτύπημα της είχε προκαλέσει εγκεφαλική αιμορραγία. Στο φόντο αμείλικτα επαναλαμβανόμενων συγχορδιών, η αφήγηση αναδύεται κλιμακωτά, προβάλλοντας όλες τις επάλληλες αντιθέσεις:[6] βία της οικονομικής ισχύος, του κυρίαρχου φύλου, του λευκού δέρματος, της νεανικής ηλικίας, εις βάρος της ενδεούς, μαύρης και ηλικιωμένης γυναίκας.
Ο Ουίλιαμ Ζανζίνγκερ, στη δίκη που ακολούθησε, καταδικάστηκε μόνο σε έξι μήνες φυλακή. Είναι στη δικαστική προστασία των ισχυρών και στη δυσανάλογη εφαρμογή του νόμου που αξιώνεται πια η ηθική μας εστίαση και το καταληκτήριο ρεφρέν σημαίνει την «ώρα των δακρύων»:
Ο πρόεδρος έκρουσε το σφυρί ηχηρά στο ακροατήριο
ορίζοντας ότι όλοι είναι ίσοι και αυστηρό το δικαστήριο
ότι οι κώδικες δεν έχουν νήματα που τα κινούνε άλλοι
ότι δικάζονται όπως αρμόζει ακόμη κι οι μεγάλοι
από τη στιγμή που η αρχή τούς κυνηγήσει και τους πιάσει
η σκάλα του Δικαίου δεν έχει ούτε κορφή ούτε βάση […]Και αναφώνησε απ’ τη σεβάσμια τήβεννο τη δικαστική
και αποφάνθηκε αυστηρότατα ότι η ποινή που αρκεί
για τον Γουίλιαμ Ζανζίνγκερ είναι οι έξι μήνες φυλακή
Ω, μα όλοι εσείς που φιλοσοφείτε περί μοίρας
και όλα τα δεινά εξορκίζει η κριτική ματιά σας
τώρα πια κρατήστε το μαντίλι ανά χείρας
ήρθε πλέον η ώρα για τα δάκρυά σας.
Η τελευταία αυτή στροφή μοιάζει να εισάγει την ένδικη βία ως την οξύτερη όλων, να περιγράφει την ανισότητα του νόμου και την ανισότητα ενώπιον του νόμου ως τη θλιβερή επιτομή κάθε ανισότητας.
Το δεύτερο τραγούδι αναφέρεται στον αφρικανικής καταγωγής πυγμάχο μεσαίων βαρών Ρούμπιν Κάρτερ, επονομαζόμενο και «Τυφώνα», από το Πάτερσον του Νιου Τζέρζι. Ο «Τυφώνας», όπως τονίζει εμφατικά το ρεφρέν, θα μπορούσε να «είχε γίνει ο παγκόσμιος πρωταθλητής», εάν στο μεταξύ «οι αρχές δεν τον είχαν κατηγορήσει για κάτι που δεν έκανε ποτέ». Η κατηγορία αφορούσε τον φόνο δύο ανδρών και μίας γυναίκας στο μπαρ Λαφαγιέτ του Πάτερσον, τη νύχτα της 17ης Ιουνίου του 1966. Στις 27 Μαΐου του 1967, ο Ρούμπιν Κάρτερ κι ο φίλος του Τζον Άρτις καταδικάζονται για τους ως άνω φόνους επί τη βάσει άκρως αντιφατικών μαρτυριών και δίχως επαρκείς αποδείξεις, πάντως από ένα σώμα ενόρκων αποτελούμενο αποκλειστικά από λευκούς. Ενδεικτικά, ένας μικροκακοποιός ονόματι Άλφρεντ Μπέλο είχε καταθέσει ότι είδε τον Κάρτερ και τον Άρτις πέριξ του τόπου και κατά τον χρόνο του εγκλήματος. Όμως τον Σεπτέμβριο του 1974, ο ίδιος ο Μπέλο αποκάλυψε ότι είχε δωροδοκηθεί για να δώσει τη συγκεκριμένη μαρτυρία και ότι δεν είχε δει ποτέ στην πραγματικότητα τον Κάρτερ. Ύστερα από πολυετή δικαστικό αγώνα –άλλοτε μοναχικό και άλλοτε με ευρεία δημόσια στήριξη–, ο Ρούμπιν Κάρτερ αποφυλακίστηκε το 1985.
Για τον νομικά εξειδικευμένο ακροατή, οι στίχοι του «Τυφώνα» συνθέτουν στην ουσία έναν παράλληλο, ματαιωμένο κώδικα ποινικής δικονομίας: Δεν υπάρχει στάδιο της ποινικής διαδικασίας μες στο τραγούδι που να μην προβάλλεται ως κηλιδωμένο από τη μεροληψία και την αυθαιρεσία: η εξακρίβωση στοιχείων, η ταυτοποίηση υπόπτων και η προφυλάκιση· οι κατευθυντήριες ερωτήσεις, η διάτρητη βάση απόδειξης, οι παραβιάσεις της διαδικασίας· και ασφαλώς η βία της ίδιας της απόφασης, όσο και των μετέπειτα συνθηκών εγκλεισμού. Έτσι, οι συγκλονιστικοί στίχοι της προτελευταίας στροφής λειτουργούν ταυτόχρονα ως περιγραφική σύμπτυξη των ανωτέρω και ως έσχατη αξιολογική κατακλείδα: «κι έτσι άλλο δεν σου μένει / παρά να αισθάνεσαι αισχύνη / σε μια χώρα που απονέμει / χάριν παιγνίου δικαιοσύνη».
Τι συμβαίνει λοιπόν με όλα τα παραπάνω τραγούδια του Ντίλαν; Σε τι συνίσταται η «κριτική του δικαίου» στον Ντίλαν; Μια πρώτη και αρκούντως διαδεδομένη ανάγνωση θέλει τον τραγουδοποιό να καταφέρεται γενικά εναντίον των θεσμών, πρεσβεύοντας μια, ας την πούμε, εξωδικαιική προσταγή εντιμότητας, περίπου όπως την εμπεριέχει ένας άλλος στίχος του: «αλλά για να ζεις έξω από τον νόμο πρέπει να είσαι έντιμος»[7]. Ένα ηθικό ιδεώδες, θα καταλήγαμε, που εξ αντιδιαστολής στερούνται όσοι είναι φορείς εξουσίας ή θεσμικοί εφαρμοστές του νόμου, εν προκειμένω οι δικαστές.
Μια συστηματική ανάγνωση, ωστόσο, αυτών των στίχων θα μετατόπιζε την ανωτέρω οπτική. Στα συγκεκριμένα τραγούδια, ο Ντίλαν δεν σχολιάζει κριτικά την απουσία ηθικής ή τιμιότητας, αλλά την απουσία δικαίου. Καταρχάς ασκεί με σαφήνεια ενδονομική κριτική στο ισχύον νομικό σύστημα της εποχής του, μπροστά στην αθέτηση των ήδη ισχυουσών ρυθμίσεων κι επιταγών του (ισότητα ενώπιον του νόμου, δικονομικές εγγυήσεις, αιτιολόγηση δικαστικών αποφάσεων κ.ά). Από τη μία δηλαδή αρθρώνεται ένα ηχηρό αίτημα για ανταπόκριση του νομικού συστήματος στα ίδια του τα στάνταρ. Από την άλλη, βλέπουμε να διαγράφεται μια μετανομική, ας την αποκαλέσουμε, κριτική (metalegal): δηλαδή μια κριτική από τη σκοπιά των όρων δυνατότητας να υπάρξει ένα επάξιο πλέγμα θεσμών εντός των οποίων να απονέμεται ή να προάγεται η δικαιοσύνη. Σειρά ολόκληρη τραγουδιών του Ντίλαν μπορεί να διαβαστεί ως αξίωση τέτοιων όρων· από τα ίσα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα («Όξφορντ Τάουν» ή «Τζορτζ Τζάκσον») μέχρι τη χειραφέτηση από την οικονομική ένδεια («Μπαλάντα του Χόλις Μπράουν») και προς ένα αξιακό περίγραμμα ίσης ελευθερίας για όλες κι όλους («Καμπάνες της ελευθερίας»).
Φυσικά, όλα τα παραπάνω χρειάζονται αυτοτελή κι επίπονη φιλοσοφική ανάπτυξη. Θα σημειώναμε απλώς κλείνοντας ότι ενδεχομένως ένα σημείο του Ντίλαν φέρει μια νύξη και περί του ορθού φιλοσοφικού προσανατολισμού. Το ρεφρέν του τραγουδιού για τη Χάτι Κάρολ κάνει σαφές ότι η κριτική δεν αφορά μόνο όσους «εφαρμόζουν το δίκαιο», αλλά και όσους ομιλούν ή στοχάζονται περί αυτού: «Ω, μα όλοι εσείς που φιλοσοφείτε […] ήρθε πια η ώρα για τα δάκρυά σας». Η αξιολογική απόφανση έχει νόημα, μας επισημαίνει, μονάχα «τη στιγμή των δακρύων». Περίπου δηλαδή, όπως και μια κριτική φιλοσοφία δικαίου άξια του επιθετικού προσδιορισμού της, συνυφαίνεται κατ’ ανάγκην με την κριτική θεώρηση της αδικίας και των ιστορικά προσδιορισμένων γενεσιουργών αιτίων της (βλ. το αναγκαίο αντάμωμα της κανονιστικής φιλοσοφίας με την κριτική κοινωνική θεωρία).
Υποσημειώσεις
Πολύ συναφές με όλα τα παραπάνω είναι και αυτό το κομμάτι του Dylan, που ασκεί κριτική σε μια εξαιρετικά βαριά καταδίκη φίλου του για ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Ο Dyaln ασκεί κριτική κυρίως στην ουσιαστική κρίση του δικαστή, αλλά και στο σύστημα απονομής της δικαιοσύνης.
https://www.youtube.com/watch?v=urup5PbX2Ic
Bad news, bad news
Come to me where I sleep
Turn, turn, turn again
Sayin’ one of your friends
Is in trouble deep
Turn, turn to the rain
And the wind
Tell me the trouble
Tell once to my ear
Turn, turn, turn again
Joliet prison
And ninety-nine years
Turn, turn to the rain
And the wind
[Verse 2]
Oh what’s the charge
Of how this came to be
Turn, turn, turn again
Manslaughter
In the highest of degrees
Turn, turn to the rain
And the wind
I sat down and wrote
The best words I could write
Turn, turn, turn again
Explaining to the judge
I’d be there on Wednesday night
Turn, turn to the rain
And the wind
[Verse 3]
Without a reply
I left by the moon
Turn, turn, turn again
And was in his chambers
By the next afternoon
Turn, turn to the rain
And the wind
Could ya tell me the facts?
I said without fear
Turn, turn, turn again
That a friend of mine
Would get ninety-nine years
Turn, turn to the rain
And the wind
[Verse 4]
A crash on the highway
Flew the car to a field
Turn, turn, turn again
There was four persons killed
And he was at the wheel
Turn, turn to the rain
And the wind
But I knew him as good
As I’m knowing myself
Turn, turn, turn again
And he wouldn’t harm a life
That belonged to someone else
Turn, turn to the rain
And the wind
[Verse 5]
The judge spoke
Out of the side of his mouth
Turn, turn, turn again
Sayin’, “The witness who saw
He left little doubt”
Turn, turn to the rain
And the wind
That may be true
He’s got a sentence to serve
Turn, turn, turn again
But ninety-nine years
He just don’t deserve
Turn, turn to the rain
And the wind
[Verse 6]
Too late, too late
For his case it is sealed
Turn, turn, turn again
His sentence is passed
And it cannot be repealed
Turn, turn to the rain
And the wind
But he ain’t no criminal
And his crime it is none
Turn, turn, turn again
What happened to him
Could happen to anyone
Turn, turn to the rain
And the wind
[Verse 7]
And at that the judge jerked forward
And his face it did freeze
Turn, turn, turn again
Sayin’, “Could you kindly leave
My office now, please”
Turn, turn to the rain
And the wind
Well his eyes looked funny
And I stood up so slow
Turn, turn, turn again
With no other choice
Except for to go
Turn, turn to the rain
And the wind
[Verse 8]
I walked down the hallway
And I heard his door slam
Turn, turn, turn again
I walked down the courthouse stairs
And I did not understand
Turn, turn to the rain
And the wind
And I played my guitar
Through the night to the day
Turn, turn, turn again
And the only tune
My guitar could play
Was, “Oh the Cruel Rain
And the Wind”
Ωραίο τραγούδι, ναι, για τη δυσανάλογη ποινή (και το νομικό σύστημα, ενγένει) – αν και δεν είναι σαφές αν η αφήγηση ταυτίζεται με αληθινή προσωπική ιστορία. Καταπληκτική είναι η σκηνή από το cinéma vérité φιλμ Don’t look back του 67, όπου η Μπάεζ τραγουδάει το συγκεκριμένο, κι ο Μπομπ …αδιαφορεί, πληκτρολογώντας ανελέητα στη γραφομηχανή
https://www.youtube.com/watch?v=CNJVGzplh44
Έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς βλέπει στα τραγούδια το ζήτημα της δικαιοσύνης και του δικαίου ο Διονύσης Σαββόπουλος, που οφείλει πολλά στη στιχουργία του Ντίλαν. Στο κατεξοχήν συναφές τραγούδι του, το Μακρύ ζεϊμπέκικο για το Νίκο (Ρεζέρβα, 1979), που δανείζεται από το Τζόι αυτούσιους σχεδόν στίχους καθώς και τη δομή των ρεφρέν, ακούμε τα εξής κατά την αφήγηση της δίκης (οι φράσεις στις αγκύλες απαγορεύτηκαν από τη λογοκρισία και δεν ακούγονται στην πρώτη εκτέλεση):
Ο ίδιος ξέγραψε απ’ αρχής τον εαυτό του, το είπε: «Πρέπει να πεθάνω!»
Μπήκε στον κόπο δηλαδή των δικαστών, μα αυτοί δεν μπήκαν στον δικό του.
Καθώς διηγόταν την ζωή του [σε κουφούς], θαρρούσα δεν θ’ αντέξω.
[Το δικαστήριο λειτουργούσε μέσα εκεί, μα η δικαιοσύνη ήταν απ’ έξω.]
Θα μπορούσαμε μάλλον να ισχυριστούμε ότι ο Σαββόπουλος ξεκινά από την πρώτη ανάγνωση που βλέπει στον Ντίλαν μια «εξωδικαιική προσταγή εντιμότητας», όπως σημειώνεται στο κείμενο, για να φτάσει και αυτός σε μια μετανομική κριτική, και μάλιστα πιο προωθημένη από αυτή του Ντίλαν, αφού στη δική του περίπτωση η δίκη γίνεται μεν χωρίς σοβαρά δικονομικά προβλήματα («Το δικαστήριο λειτουργούσε»), αλλά δικαιοσύνη δεν μπορεί να απονείμει.