Η φιγούρα του Μαρξ – πεδίο ατομικής δημιουργίας κι αντιπαράθεσης

«Ο δικός σου Μαρξ για όλους» είναι το μικρό ερευνητικό πρόγραμμα επαυξημένης πραγματικότητας (augmented reality) που συνέλαβε και υλοποίησε με την βασική ευθύνη του καθηγητή Κρίστοφερ Λέντβιχ (Christopher Ledwig) μια ομάδα φοιτητών των τμημάτων Kommunikationsdesign και Intermedia Design του Τεχνικού Πανεπιστημίου της Τρίερ. Το πρόγραμμα περιλάμβανε τον σχεδιασμό και την υλοποίηση μιας εφαρμογής επαυξημένης πραγματικότητας και την διοργάνωση δύο ανοιχτών εργαστηρίων με ελεύθερη συμμετοχή στις 4-29 Ιουλίου και 12-14 Οκτωβρίου 2018. Σημείο αναφοράς του προγράμματος το ύψους πεντέμισι μέτρων άγαλμα του Μαρξ, το οποίο δώρισε φέτος η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας στην πόλη Τρίερ για τα 200 χρόνια από την γέννηση του κομμουνιστή φιλοσόφου. Γενικός στόχος η αλληλεπίδραση κατοίκων της Τρίερ με το άγαλμα αυτό και μέσω αυτού με το πρόσωπο του Κ. Μαρξ.

Το πρόγραμμα και το εργαστήριο δεν γνώρισαν μεγάλη δημοσιότητα ή συμμετοχή·^[1] συμπυκνώνουν ωστόσο τόσο ορισμένες ενδιαφέρουσες πλευρές της γενικής συζήτησης που έγινε όλο το 2018 στη Γερμανία με αφορμή τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ και ταυτόχρονα της απόπειρας ενσωμάτωσης του προσώπου του στον κυρίαρχο λόγο.

Το πρόγραμμα «Ο δικός σου Μαρξ για όλους» είναι σχετικά απλό στη βασική του σύλληψη. Κάτοικοι και επισκέπτες της Τρίερ καλούνται να δημιουργήσουν τα δικά τους ομοιώματα-μινιατούρες του αγάλματος του Μαρξ, ύψους μέχρι 14 εκατοστά, χρησιμοποιώντας διάφορα υλικά και αντικείμενα, χαρτί, ξύλο, σύρμα, τσόχα πλαστελίνη, πινέζες, και, αν ήθελαν, ένα έτοιμο πλαστικό μοντέλο ως βάση. Η μινιατούρα που κατασκεύαζε ο καθένας κι η καθεμιά σαρώνονταν στη συνέχεια με την χρήση τεχνολογιών τρισδιάστατης ψηφιακής απεικόνισης και γίνονταν αντικείμενο περαιτέρω ψηφιακής επεξεργασίας. Στη συνέχεια, μέσω της ειδικής ψηφιακής εφαρμογής, που είναι και το βασικό προϊόν του προγράμματος, και με την χρήση ενός smartphone/tablet/iphone/ipad, ο δημιουργός της μινιατούρας μπορούσε να την προβάλλει την ψηφιοποιημένη της εικόνα πάνω στο άγαλμα του Μαρξ, να «δει» το κολοσσιαίο άγαλμα του Μαρξ μεταμορφωμένο, σαν να είχε τη μορφή της μινιατούρας που αυτός είχε φτιάξει.

Το προϊόν στηρίζεται σε τεχνολογία που έχει αρχίσει πια να χρησιμοποιείται ευρέως· τρισδιάστατα σκάνερ και αντίστοιχα προγράμματα επεξεργασίας εικόνας καθώς και εφαρμογές επαυξημένης πραγματικότητας για smartphone και tablet,^[2] και κατατάσσεται μάλλον στην κατηγορία του παιχνιδιού: περιλαμβάνει χειροτεχνία και κατασκευή μέσα σε ένα ομαδικό περιβάλλον, στα δύο εργαστήρια που διοργανώθηκαν, και χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας με σκοπό όχι την εργασία, αλλά την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον, με έναν τρόπο που παράγει μεν μία ορισμένη προσωπική εμπειρία, δεν έχει όμως άλλες άμεσες πρακτικές συνέπειες. Ωστόσο, όπως μας ανέφερε σε προσωπική επικοινωνία ο Κρίστοφερ Λέντβιχ, πολλοί από τους συμμετέχοντες, προκειμένου να κατασκευάσουν τις μινιατούρες τους, αναζήτησαν πληροφορίες για τη ζωή και την προσωπικότητα του Μαρξ· ειδικά για αρκετά από τα παιδιά που συμμετείχαν η όλη διαδικασία σήμαινε στην πράξη και μία λιγότερο ή περισσότερο εντατική συζήτηση για το πρόσωπο του Μαρξ και την σχέση του με την πόλη της Τρίερ, όπου γεννήθηκε και πήγε σχολείο. Ταυτόχρονα το προϊόν εξοικείωνε όσους συμμετείχαν τόσο με τις τεχνολογίες τρισδιάστατης σάρωσης και με τις εφαρμογές επαυξημένης πραγματικότητας, όσο και με την πρακτική του ανοιχτού εργαστηριου (fabrication laboratory), όπου ψηφιακά εργαλεία (όπως τρισδιάστατοι εκτυπωτές) τίθενται από κάποιον φορέα ή συλλογικότητα στη διάθεση όποιου θέλει για ελεύθερη χρήση.^[3] Αυτή η διπλή εξοικείωση μέσα από το παιχνίδι ήταν ήταν ένας από τους βασικούς στόχους του προγράμματος.

Όπου γίνεται λόγος για το πρόγραμμα, στην αρκετά πρόχειρη και μάλλον φτωχή ιστοσελίδα του, σε ό,τι σχετικό έντυπο και ψηφιακό υλικό κυκλοφόρησε, και σε άρθρα εφημερίδων, ο Μαρξ είναι απαλλαγμένος σχεδόν από κάθε αναφορά στην πολιτική, την κριτική στον καπιταλισμό, τον κομμουνισμό ή την επανάσταση. Ωστόσο όχι εντελώς. Υπάρχει ένα ελάχιστο ίχνος αναφοράς είτε σε φράσεις που συνδέονται με το όνομα του Μαρξ είτε σε στοιχεία που συνδέονται με τις μαρξιστικές θεωρίες. Έτσι στη διαφημιστική περιγραφή για το εργαστήριο και την εφαρμογή σημειώνεται:

«Ο καλός μας ο Κάρολος^[4] σίγουρα θα θεωρούσε ότι ο καθένας θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να φτιάξει ο ίδιος το γλυπτό του.»

Ένας ανεπαίσθητος απόηχος της διατύπωσης «από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του» (από την Κριτική του προγράμματος της Γκότα); Ή, ίσως, μία γενική αναφορά στην απελευθέρωση της δημιουργικότητας της εργατικής τάξης μέσα από τον ριζικό μετασχηματισμό των συνθηκών παραγωγής που θα επιτευχθεί σε μία κομμουνιστική κοινωνία;

Παρόμοια είναι και η διατύπωση και στην σύντομη παρουσίαση του προγράμματος στην μπροσούρα για τις εκδηλώσεις Design- und Kulturtage Trier (σελ. 13):

«Στο πνεύμα του Μαρξ, οι επισκέπτες μπορούν να πλάσσουν ή να κατασκευάσουν τα δικά τους ατομικά αγάλματα-μινιατούρες, χωρίς να μπαίνει κανένα όριο στη δημιουργικότητά τους.»^[5]

Στον λόγο που υποστηρίζει τόσο τα ανοιχτά ψηφιακά εργαστήρια, όσο και εφαρμογές επαυξημένης πραγματικότητας που αφορούν την αλληλεπίδραση με τον δημόσιο χώρο, η αναφορά στην ατομική δημιουργικότητα και στην απελευθέρωσή της κατέχει κυρίαρχη θέση. Αυτή η αναφορά εδώ συνδέεται απλώς με το όνομα του Μαρξ.

Το γεγονός ότι απουσιάζουν, όπως είδαμε, πολιτικές και θεωρητικές αναφορές στο έργο και το πρόσωπο του Καρλ Μαρξ, δεν σημαίνει ότι το πρόγραμμα «Ο δικός σου Μαρξ για όλους» στερείται πολιτικής διάστασης. Βασικό του στοιχείο είναι ότι καλεί τους συμμετέχοντες να πλάσσουν ο καθένας «τον δικό του Μαρξ» και να αναμετρηθούν έτσι, να διαλεχθούν και να εξοικειωθούν με το πρόσωπό του και (κάποια από) τα πολιτικά και ιστορικά φορτία που αυτό φέρει. Αυτή η απόπειρα εξοικείωσης με τον Μαρξ ήταν και ένα από τα χαρακτηριστικά της γενικής δημόσιας συζήτησης που διεξάγεται στη Γερμανία πέρσι και φέτος με την αφορμή των 150 χρόνων από την κυκλοφορία του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου και των 200 χρόνων από την γέννηση του Μαρξ. Πρόκειται για μία συζήτηση πλούσια και ποικίλη, αντίστοιχη κατά τούτο στην ποικιλία και τον πλούτο του έργου του Μαρξ. Πρόκειται για μια συζήτηση στην οποία επιστήμονες, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες καλούνται να βρουν τρόπους να συσχετιστούν με τον Μαρξ, κάποιες φορές ακόμα και καταναγκαστικά.

Είναι χαρακτηριστική η συζήτηση του αρχηγού του νεοφιλελεύθερου κόμματος των Φιλελευθέρων (FDP), Κρίστιαν Λίντνερ, με τον πολιτικό φιλόσοφο Ουρς Μάρτιν Μπράντερ και τη δημοσιογράφο Ανέτε Ρίντελ στη σειρά πολιτικών συνεντεύξεων του γερμανικού κρατικού ραδιοφώνου με τίτλο «Για την επικαιρότητα του Καρλ Μαρξ». Από την μία ο Λίντνερ χαρακτηρίζει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο «εγκώμιο στον καπιταλισμό», από την άλλη όμως, όταν η δημοσιογράφος τον πιέζει να πει πού εντοπίζει την επικαιρότητα του Μαρξ, εξαναγκάζεται σχεδόν να δηλώσει ανοιχτά ότι στην πραγματικότητα θεωρεί το έργο του Μαρξ εντελώς ξεπερασμένο πλέον, αλλά και ακατάλληλο να προσφέρει ουσιαστικά ιστορικά σημεία αναφοράς για έναν φιλελεύθερο. Ο Λίντερ τοποθετεί έτσι μια σαφή διαχωριστική γραμμή και υποδεικνύει ένα όριο στην δυνατότητα ενσωμάτωσης του Μαρξ από τον κυρίαρχο λόγο. Το όριο που βάζει το γεγονός ότι τόσο η θεωρία όσο και η πολιτική δράση του Μαρξ επεδίωκαν την ανατροπή του καπιταλισμού, του οικονομικού συστήματος δηλαδή που κυριαρχεί σήμερα.

Ο δημόσιος κυρίαρχος λόγος ενσωμάτωσης του θεωρητικού και πολιτικού λόγου του Μαρξ και της δράσης του είτε επιδιώκει να αδρανοποιήσει την κρίσιμη αυτή παράμετρο αντιμετωπίζοντάς την ως ιστορικό στοιχείο χωρίς επικαιρότητα είτε επιδιώκει να την σχετικοποιήσει εντελώς ή να την παραβλέψει. Ο δημόσιος λόγος και οι δημόσιες πρακτικές εξοικείωσης με το πρόσωπο του Μαρξ αγνοούν εύκολα αυτό το όριο, ακριβώς γιατί ξεκινούν από τον Μαρξ ως εικόνα που μπορεί να φορτιστεί με ιδιότητες ποικίλες και πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Το παιχνίδι που πρόσφερε το πρόγραμμα «ο δικός σου Μαρξ για όλους» εντάσσεται ακριβώς σε αυτές τις πρακτικές.

Οι εικόνες-μινιατούρες του Μαρξ που κατασκεύασαν οι συμμετέχοντες στο πρόγραμμα δεν είναι όμως μόνο, κι ίσως ούτε καν κυρίως, ένα μέσο εξοικείωσης με το πρόσωπο του Μαρξ. Είναι πρωτίστως ένας έμμεσος, αλλά πρακτικός τρόπος τοποθέτησης στη συζήτηση που προκάλεσε το άγαλμα του Μαρξ, έργο του κινέζου γλύπτη Βου Βέισάν (Wu Weishan). To άγαλμα, δώρο της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας στην πόλη γενέτειρα του Καρλ Μαρξ, στήθηκε σε κεντρικό ιστορικό σημείο της πόλης και αποκαλύφθηκε στις 5 Μαΐου 2018. Η συζήτηση που προκλήθηκε αφορούσε τρία βασικά θέματα: την οικονομική διείσδυση της Κίνας στην Ευρώπη, την παραβίαση των ατομικών δικαιωμάτων στην Κίνα και την έμμεση, αλλά σαφή, απενοχοποίηση του κομμουνισμού.^[6] Το αίτημα για μια πιο ανοιχτή και ελεύθερη στάση απέναντι στο «πιο γνωστό τέκνο της πόλης», που διατυπωνόταν επίσημα, αλλά και σε δημοσκοπήσεις του δρόμου στην Τρίερ, ερχόταν σε αντιπαράθεση με την διαπίστωση ότι το κολοσσιαίο άγαλμα αυτού που αναγνωρίζεται ως αρχηγέτης του κομμουνισμού, δημιουργημένο και δωρισμένο από την χώρα που κυβερνιέται από ένα Κομμουνιστικό Κόμμα συνιστά βίαιη εισβολή.

Ακριβώς αυτή η αντιπαράθεση είναι το υπόστρωμα στο οποίο στηρίζεται το πρόγραμμα «ο δικός σου Μαρξ για όλους». «Ο δικός σου Μαρξ» σε αντιπαράσταση με τον Μαρξ που στέλνει το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας, η εικόνα ενός Μαρξ που θα κατασκευάσεις εσύ, όπως τον φαντάζεσαι, σε αντιπαράσταση με την εικόνα του Μαρξ, όπως τον ξέρουμε. Η ψηφιακή τεχνολογία αναλαμβάνει να καταστήσει αυτήν την αντιπαράσταση εφικτή στο συμβολικό επίπεδο: το τεράστιο άγαλμα του Μαρξ που εισέβαλε στον δημόσιο χώρο της Τρίερ από την κομμουνιστική Κίνα γίνεται μέσω της ψηφιακής εφαρμογής για μια στιγμή η επιφάνεια προβολής του «δικού σου» Μαρξ.