Ο Μάο στον Γράμμο: Η εκδοτική δραστηριότητα ως ένδειξη της τακτικής και στρατηγικής του πολέμου

Αν η μισή μου καρδιά βρίσκεται, γιατρέ, εδώ πέρα
η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται
με τη στρατιά που κατεβαίνει προς το κίτρινο ποτάμι
Η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται.
Κι ύστερα, γιατρέ, την κάθε αυγή
την κάθε αυγή, γιατρέ, με τα χαράματα
πάντα η καρδιά μου στην Ελλάδα τουφεκίζεται.
Ναζίμ Χικμέτ

Προλεγόμενα

Το μελοποιημένο από τον Θάνο Μικρούτσικο (και τον Μάνο Λοΐζο αργότερα) ποίημα του Ναζίμ Χικμέτ, «Στηθάγχη», από το οποίο προέρχονται οι πιο πάνω στίχοι πάντα με συγκινούσε. Από την πρώτη φορά που το άκουσα σ’ ένα καφενείο της Θεσσαλονίκης με το, εμπνευσμένο από τον Γιάννη Ρίτσο, όνομα «Γειτονιές του Κόσμου», ο οποίος με τη σειρά του μας χάρισε τη μετάφραση του ποιήματος του Χικμέτ. Το ποίημα γράφτηκε το 1948 και αναφέρεται σε δύο γεγονότα τα οποία ολοκληρώθηκαν την επόμενη χρονιά. Το 1946 ξεκινούν η δεύτερη φάση του κινεζικού εμφυλίου και ο ελληνικός Εμφύλιος. Το 1949 ο Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός της Κίνας με επικεφαλής τον Μάο Τσετούγκ κατακτά την εξουσία και ο Μάο ανακηρύσσει την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Την ίδια χρονιά ο Δημοκρατικός Στρατός με επικεφαλής τον Νίκο Ζαχαριάδη ηττάται στρατιωτικά και υποχωρεί από τον Γράμμο προς την Αλβανία.

Για χρόνια θεωρούσα ότι η σύνδεση των δύο γεγονότων εξαντλείται στην έμπνευση του Χικμέτ. Το 2013 κλήθηκα να γράψω ένα συνοδευτικό κείμενο σε σχέση με τις ελληνικές εκδόσεις των έργων του Μάο για ένα τόμο με τα φιλοσοφικά κείμενα του Μάο Τσετούγκ.^[1] Ερευνώντας το ζήτημα βρέθηκα προ εκπλήξεως. Το έργο του Μάο κυκλοφορεί για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα στον Γράμμο. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να ιχνηλατήσει τα αίτια της έκδοσης έργων του Μάο και του κινεζικού κομμουνιστικού κινήματος στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία. Επιπλέον, να διερευνήσει κατά πόσο συνδέεται αυτή η εκδοτική δραστηριότητα, συμπεριλαμβανομένων των δημοσιευμάτων στον κομματικό τύπο,  με τη στρατιωτική στρατηγική και τακτική του ΚΚΕ και του ΔΣΕ. Είναι αρκετά ενδιαφέρον το γεγονός ότι το ζήτημα αυτό δεν έχει απασχολήσει έστω και ακροθιγώς μελετητές του Εμφυλίου. Εξαίρεση αποτελεί η αναφορά του Πολυμέρη Βόγλη, ο οποίος υπήρξε και επιστημονικός υπεύθυνος του έργου των ΑΣΚΙ για τον Δημοκρατικό Στρατό  από το οποίο αντλήθηκαν τα πλείστα τεκμήρια για τις ανάγκες αυτού του άρθρου. Στο Η αδύνατη επανάσταση: Η κοινωνική δυναμική του Εμφυλίου Πολέμου, ο Βόγλης κάνει αναφορά στη «νέα μορφή πολέμου», τον ανταρτοπόλεμο της δεκαετίας του 1940. Αυτή η μορφή δεν υπήρξε κινεζική ιδιαιτερότητα, αλλά αυτός που την συνέδεσε με την επαναστατική διαδικασία ήταν ο Μάο. Ο συγγραφέας επιχειρεί να συνδέσει κάποιες θέσεις του Μάο με τις πρακτικές των ανταρτών, κυρίως μέχρι και το 1949, χωρίς όμως να κάνει χρήση των τεκμηρίων που αφορούσαν την ίδια την εκδοτική δραστηριότητα του ΔΣΕ σχετικά με αυτήν ακριβώς τη μαοϊκή θεωρία.

Το ΚΚΕ και ο Ελληνικός Εμφύλιος εν συντομία

Το ΚΚΕ δεν επιλέγει τον εμφύλιο, αλλά σύρεται σε αυτόν. Ακόμη και στις αρχές του 1946 βασικό στόχο του κόμματος αποτελεί η «προοδευτική εξομάλυνση της πολιτικής ζωής» και η αποδοχή της Αριστεράς «ως σημαντικού εταίρου στο κεντρικό πολιτικό παιχνίδι». Η ένταση της καταστολής εναντίον της αριστεράς υποχρεώνει το ΚΚΕ να υιοθετήσει τον στόχο της «δυναμικής προστασίας» των κεκτημένων του κινήματος ή έστω την αυτοπροστασία του κόσμου του ΚΚΕ.^[2] Μόλις την άνοιξη του 1947 το ΚΚΕ αναγνωρίζει ότι η ένοπλη πάλη είναι αναπόφευκτη.^[3] Κι αυτό διότι η πλευρά της άρχουσας τάξης δεν φέρεται να είναι διατεθειμένη να προχωρήσει σε κάποιο ειρηνικό συμβιβασμό με το ΚΚΕ, το οποίο εκφράζει ένα μεγάλο τμήμα της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας.

Η πολιτική του ΚΚΕ ως προς τον εμφύλιο χαρακτηρίζεται από αμφιθυμία και αντιφάσεις. Αφενός πρόκειται για μια αναγκαστική επιλογή. Η επιθετικότητα της άρχουσας τάξης, των Βρετανών, και των παρακρατικών συμμοριών ήταν αυτή η οποία οδήγησε στην έξοδο προς το βουνό. Αφετέρου δε, ως τέτοια, δεν επιτρέπει την ξεκάθαρη χάραξη μιας στρατηγικής, η οποία συνήθως προηγείται και δεν έπεται της έναρξης μιας πολεμικής σύρραξης.

Έτσι, αρχικά το ΚΚΕ δεν φαίνεται να επιλέγει τον ολοκληρωτικό πόλεμο ως στρατηγική. Με την δημιουργία του Δημοκρατικού Στρατού στοχεύει στην δημιουργία μιας παράλληλης, κρατικής, οντότητας. Η δημιουργία και συνακόλουθα η αναγνώρισή της θα παρείχε στο ίδιο ένα μοχλό πίεσης έναντι της άλλης πλευράς. Ως εκ τούτου προσανατολίζει την στρατιωτική του δράση ανάλογα, τουτέστιν, στην κατάληψη κάποιας μεγάλης πόλης η οποία θα λειτουργήσει ως πρωτεύουσα του νέου κράτους. Ο εθνικός στρατός με τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του 1947 απέδειξε ότι ο πόλεμος από την πλευρά του, και άρα συνολικά, θα ήταν ολοκληρωτικός.

Παρόλα αυτά, το σχέδιο του ΚΚΕ για δημιουργία μιας ελεγχόμενης από το ίδιο κρατικής οντότητας παραμένει σε εφαρμογή. Παρότι ο στόχος αυτός δεν φαίνεται να αναθεωρείται πλήρως, οι αποτυχίες του χειμώνα του 1947, ως προς την κατάληψη του Μετσόβου και της Κόνιτσας, υποχρεώνουν την ηγεσία του ΔΣΕ να αναπροσανατολίσει την τακτική της. Η υπεράσπιση της περιοχής του Γράμμου, της καρδιάς των απελευθερωμένων περιοχών, υπήρξε ο κύριος στόχος του 1948 για τον ΔΣΕ. Ο στόχος αυτός δεν επιτεύχθηκε. Ο ΔΣΕ υποχρεώνεται να συμπτυχθεί στο Βίτσι, τον Αύγουστο του 1948, και ταυτόχρονα χάνει την στήριξη της Γιουγκοσλαβίας μιας και στην ρήξη μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας, το ΚΚΕ επέλεξε να ταχθεί με την πρώτη. Την άνοιξη του 1949 με ένα τακτικό ελιγμό ο ΔΣΕ επιστρέφει στον Γράμμο μέχρι την ήττα, τον Αύγουστο του 1949, οπότε υποχωρεί στην Αλβανία.

Η Κίνα στον κομμουνιστικό Τύπο της εποχής

Μια προσπέλαση του ηλεκτρονικού αρχείου του Ριζοσπάστη, του 1947, αποφέρει εκατοντάδες αποτελέσματα σχετικά με την Κίνα.^[4] Αυτά αφορούν ουσιαστικά δυο κατηγορίες. Η πρώτη αφορά την δράση των κινέζων κομμουνιστών και στον κινεζικό εμφύλιο πόλεμο. Η δεύτερη αφορά την ένταξη της Κίνας, όπως και της Ελλάδας άλλωστε, στον μεταπολεμικό ανταγωνισμό ανάμεσα στους δύο πόλους, τον καπιταλιστικό και τον σοσιαλιστικό. Στα τέλη του 1947 δημοσιεύεται ένα εκτενές άρθρο του Διευθυντή του Ριζοσπάστη, Κώστα Καραγιώργη, στο οποίο αναφέρεται στον διάλογο που είχε με ένα συντηρητικό δημοκράτη αμερικανό δημοσιογράφο. Γράφει ο Καραγιώργης:

…Ο κ. Πόττερ μου συνόψισε τη γενική του αντίληψη από την Κίνα. – Πάρτε τα προβλήματα της σύγχρονης Ελλάδας, κοιτάχτε τα με ένα μεγεθυντικό φακό που θα τα μεγαλώσει σε όγκο εκατό φορές και έχετε τη σύγχρονη Κίνα, μαύρη και «κόκκινη». Από άποψη ουσίας τα προβλήματα των δυο χωρών είναι ολόιδια.
Ασφαλώς δεν είχε άδικο ο Αμερικανός συνάδελφος…^[5]

Ο Καραγιώργης αναπτύσσει τις δικές του σκέψεις για τον παραλληλισμό, όπως για τον «ανοικονόμητο εκφυλισμό του κινεζικού «Κολωνακίου», που γλεντοκοπάει στο χείλος του βαράθρου. Ίσως όχι τόσο ξετσίπωτα όσο κι εδώ». Επιπλέον, υπονοεί την ύπαρξη παραλληλισμού και ως προς «την άλλη πλευρά του οδοφράγματος [όπου] υπάρχει η Λαϊκή Δημοκρατική Κίνα». Αναφέρεται εκτενώς στον αγώνα των Κινέζων κομμουνιστών τονίζοντας ότι αυτός είναι ένοπλος. Παρουσιάζει το ιστορικό του κινέζικου επαναστατικού αγώνα με τρόπο που φαίνεται μια παράλληλη πορεία με αυτή του ελληνικού. Αντικατοχική πάλη, προσπάθεια για «συμφιλίωση, εθνική συνεννόηση, κοινή προσωρινή κυβέρνηση με το Κουόμινταγκ, ελεύθερες εκλογές και ειρηνική, δημοκρατική λύση του κινεζικου εσωτερικού δράματος». Έπειτα γράφει για την ανήθικη στάση του επικεφαλής του αστικού στρατοπέδου, Τσαγκ Κάι Σεκ, και την εμπλοκή του αμερικανικού ιμπεριαλισμού. Στη συνέχεια προχωράει στην περιγραφή της κατάστασης του επαναστατικού στρατοπέδου και της ιστορικής του πορείας προς την διαφαινόμενη τελική νίκη.^[6]

Το κείμενο του Καραγιώργη αφενός προσπαθεί να εμφυσήσει την αισιοδοξία στα μέλη και τους οπαδούς του ΚΚΕ. Εφόσον μέχρι τη στιγμή εκείνη τα επαναστατικά κινήματα των δύο χωρών διήγαγαν βίους παράλληλους και οι κινέζοι νικούν, θα νικήσουν κι οι Έλληνες. Ταυτόχρονα όμως, αναφέρεται αρκετά εκτεταμένα -τηρουμένων των αναλογιών- στην τακτική του Κομμουνιστικού Κόμματος και του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού της Κίνας. Από το τελευταίο, και παρότι τόσο ο Ριζοσπάστης, όσο και ο Τύπος του Βουνού,^[7] δεν αναφέρονται εκτενώς στα ζητήματα στρατιωτικής τακτικής του κινεζικού ΛΑΣ, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η ηγεσία του ΚΚΕ είχε λάβει γνώση της τελευταίας.

Η «κινεζοποίηση» της στρατιωτικής τακτικής του ΔΣΕ

Τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1948 δημοσιεύεται στον Δημοκρατικό Στρατό: μηνιάτικο στρατιωτικό-πολιτικό όργανο του Γενικού Στρατηγείο του Δημοκρατικού Στρατού ένα απόσπασμα από το κλασικό έργο του Έντγκαρ Σνόου Το κόκκινο άστρο πάνω απ’ την Κίνα. Το απόσπασμα αυτό αναφέρεται στον τακτικό ελιγμό του ΛΑΣ ο οποίος οδήγησε στην λεγόμενη Μεγάλη Πορεία και την μετέπειτα νικηφόρα έκβαση του ανταρτοπολέμου παρά τις αρχικά μεγάλες απώλειες του ΛΑΣ. Στις αρχές του ιδίου έτους λαμβάνει χώρα η αντίστοιχη μεγάλη πορεία της άοπλης ταξιαρχίας της Ρούμελης -στην οποία αναφέρεται και άρθρο που δημοσιεύεται στο προαναφερθέν τεύχος του Μαΐου- και λίγο μετά, το καλοκαίρι, έχουμε τον τακτικό ελιγμό από το Γράμμο στο Βίτσι με μεγάλες απώλειες για τον ΔΣΕ. Παρότι είναι πάντα υπαρκτή η τυχαιότητα στην ιστορία, οι συμπτώσεις παραείναι μεγάλες. Βέβαια, θα μπορούσαμε να εικάσουμε ότι τα παραπάνω δεν αφορούν τη μελέτη της κινεζικής στρατηγικής του ανταρτοπολέμου, αλλά στην προσπάθεια αιτιολόγησης και, κυρίως, παρουσίασης των κινήσεων του ΔΣΕ ως κινήσεις προς την νίκη παρά την διαφαινόμενη πορεία προς την ήττα.

Η υποχώρηση στο Βίτσι και η μετέπειτα εγκατάλειψή του με τη μετάβαση στον Γράμμο έδειξαν με τον πλέον έντονο τρόπο ότι η μέχρι τότε στρατιωτική τακτική του ΔΣΕ οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια σε μια ολοκληρωτική στρατιωτική ήττα. Στις αρχές του 1949 έχουμε την έκδοση σειράς κινεζικών ντοκουμέντων σε σχέση με το ζήτημα του πολέμου. Αυτά τα κείμενα φαίνεται να έχουν άμεση σχέση με την κατάσταση του ΔΣΕ εκείνη τη στιγμή. Στο τεύχος Ιανουαρίου 1949 του Δημοκρατικού Στρατού δημοσιεύεται ένα τμήμα του έργου του Μάο Τσετούνγκ, Στρατηγικά προβλήματα του ανταρτοπολέμου στην Κίνα. Ολόκληρο το τομίδιο θα κυκλοφορήσει στο Βουνό ένα μήνα αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1949. Το κεφάλαιο το οποίο επιλέχθηκε για να εγκαινιαστεί η παρουσίαση των κινέζικων θέσεων πάνω στα στρατιωτικά ζητήματα αφορούσε «το πρόβλημα της συγκέντρωσης στρατευμάτων». Πρόκειται για το βασικό πρόβλημα του ΔΣΕ κατά την περίοδο αυτή, δηλαδή, την αδυναμία συγκέντρωσης εφεδρειών. Το τομίδιο που κυκλοφόρησε έπειτα περιλαμβάνει ζητήματα όπως η «στρατηγική υποχώρηση» και ο «πόλεμος ελιγμών». Τον Μάιο θα κυκλοφορήσει στο Δημοκρατικό Στρατό έκθεση του Λ. Ελευθερίου σχετικά με το τομίδιο. Ο Ελευθερίου προχωράει σε μια σύνοψη του τομιδίου πλαισιώνοντάς τη με μια δική του εισαγωγή και επίλογο. Ακολουθεί ένα ενδεικτικό απόσπασμα από την εισαγωγή:

[Η] δημιουργική μελέτη και εμβάθυνση στο βιβλίο του Μάο Τσε Τούνγκ αποχτά ξεχωριστό ενδιαφέρον. Η κατάχτηση της σταλινικής πολεμικής επιστήμης από τα στελέχη του ΔΣΕ είναι ένα σοβαρό καθήκον που οι ίδιες οι ανάγκες του αγώνα μας το επιβάλλουν και που τόσο έντονα το Κόμμα μας το τοποθετεί στην πρώτη γραμμή. Από την άποψη αυτή το μικρό, αλλά τόσο περιεχτικό σε νοήματα βιβλίο του ηγέτη του λαού της Κίνας πολλά έχει να διδάξει τα στελέχη μας.

Το ερώτημα που γεννιέται είναι γιατί η θεωρία του ανταρτοπολέμου να αποτελεί θέμα συζήτησης ή επεξεργασίας μόλις το 1949. Αυτό μάλλον συνδέεται με δυο στοιχεία. Αφενός την αδυναμία σταθεροποίησης σε μια γεωγραφική περιοχή, τη δημιουργία μιας «κόκκινης βάσης», και το μείζον ζήτημα των εφεδρειών. H ήττα του ΔΣΕ τον Αύγουστο δεν σήμανε το τέλος της ενασχόλησης με τη μαοϊκή θεωρία του πολέμου σε βαθμό που η δήλωση του τότε γ.γ. του ΚΚΕ, Νίκου Ζαχαριάδη, περί του όπλου παρά πόδας, η οποία γίνεται λίγο αργότερα, να φαντάζει κάτι παραπάνω από ρητορικό σχήμα μη αποδοχής της ήττας.

Συγκεκριμένα, τον Σεπτέμβρη του 1949 δημοσιεύεται στον Δημοκρατικό Στρατό άρθρο του Τσου Ντε, αρχιστράτηγου του ΛΑΣ, με τίτλο Ο απελευθερωτικός αγώνας του κινεζικού λαού και το τομίδιο Στοιχεία για τον Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό Κίνας του Σιάο Χούα, στρατηγού του ΛΑΣ. To 1951 εκδίδεται το Πώς νίκησε ο κινεζικός λαός, μια συλλογή άρθρων αφιερωμένη στα τριάντα χρόνια αγώνων του ΚΚ Κίνας.

Αντί επιλόγου

Ένα από τα ερωτήματα που η παρούσα έρευνα αφήνει αναπάντητα, λόγω έλλειψης πηγών, και που θα μπορούσε να διασαφηνίσει ορισμένα ζητήματα είναι το εξής: σε ποιο χρονικό σημείο η ηγεσία του ΚΚΕ και του ΔΣΕ είχε λάβει γνώση αυτών των ντοκουμέντων και εάν αυτή προηγείται κατά πολύ της μετάφρασης και έκδοσης, ώστε να διερευνηθεί αν η όποια καθυστέρηση οφείλεται ακριβώς σε μια διαφορετική προσέγγιση ως προς την στρατιωτική τακτική, όπως φαίνεται να υφίσταται μέχρι το 1949. Για κάτι τέτοιο θα πρέπει να μελετηθεί σε βάθος, τουλάχιστον, το υλικό που αφορά κυρίως τις συνεδριάσεις του Πολιτικού Γραφείου και της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, όπως και των ανωτάτων οργάνων του ΔΣΕ, κάτι το οποίο ξεφεύγει από τους στόχους του παρόντος άρθρου.

Μια πρώτη λοιπόν προσπάθεια προσέγγισης της στρατιωτικής τακτικής του ΔΣΕ μέσα από την εκδοτική του δραστηριότητα καταλήγει στην τομή του 1949. Κατά το τελευταίο έτος του Εμφυλίου, στη βάση των αδιεξόδων του, ο ΔΣΕ επιχειρεί τον αναπροσανατολισμό της τακτικής, αλλά και της στρατηγικής του. Η υποχρεωτική σύμπτυξη στο Βίτσι λίγους μήνες πριν υπήρξε μάλλον καθοριστική γι’ αυτή την αλλαγή πλεύσης. Έτσι, ο ΔΣΕ και το ΚΚΕ στρέφονται στο πιο σημαντικό επιτυχημένο παράδειγμα της περιόδου, αυτό του κινεζικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού και του ηγέτη του, Μάο Τσετούνγκ. Κατ’ επέκταση, ξεκινάει μια προσπάθεια έκδοσης και εξειδίκευσης πάνω στην ιστορία, τη θεωρία και την πρακτική του ανταρτοπολέμου στην Κίνα από πλευράς ΔΣΕ, η οποία δεν σταματάει αμέσως μετά την ήττα του Αυγούστου 1949, αφήνοντας την υπόνοια του μαοϊκού «λαϊκού παρατεταμένου πολέμου» ζωντανή, ως ελπίδα για τους ηττημένους μαχητές του.