Δήμητρα Τζανάκη 
Το 1816, λίγο μετά την παλινόρθωση της μοναρχίας στη Γαλλία, συνέβη το ναυάγιο της Μέδουσας. Η φρεγάτα Méduse (Μέδουσα) ανήκε στο γαλλικό πολεμικό ναυτικό και πραγματοποιούσε ένα ταξίδι παίρνοντας μέρος σε μια αποικιακή αποστολή που είχε ως σκοπό να αναλάβει τη διακυβέρνηση στην ως τότε αγγλική αποικία που είχε ανακτηθεί από τη Γαλλία μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Ο καπετάνιος, Υγκ Ντυρουά ντε Σωμερύ (Hugues Duroy de Chaumareys), ήταν ένας ανίκανος και πολιτικά διορισμένος αριστοκράτης, ένας βασιλόφρονας που προωθήθηκε λόγω αφοσίωσης στο καθεστώς των Βουρβόνων, με ελάχιστη εμπειρία στη θάλασσα. Η φρεγάτα προσάραξε σε μια αμμώδη ξέρα (Banc d’Arguin, κοντά στη σημερινή Μαυριτανία) λόγω κακού προσανατολισμού και έλλειψης δεξιοτήτων πλοήγησης, ενώ δεν υπήρχαν αρκετά μέσα διάσωσης. Οι 147 επιβάτες που δεν χώρεσαν στις βάρκες κατασκεύασαν πρόχειρη σχεδία 20 μέτρων. Η σχεδία ρυμουλκήθηκε για λίγο από τις βάρκες, αλλά το σχοινί κόπηκε, εγκαταλείποντάς τους εσκεμμένα. Για 13 ημέρες στη θάλασσα, αυτοί οι 147 άνθρωποι υπήρξαν θύματα λιμοκτονίας, δίψας, αμοιβαίων δολοφονιών, κανιβαλισμού (επιβεβαιωμένου από επιζώντες), αυτοκτονιών και παραφροσύνης. Όταν τελικά εντοπίστηκαν από το πλοίο Argus, είχαν επιβιώσει μόλις 15 άτομα.
Ο Γάλλος ζωγράφος Τεοντόρ Ζερικώ (Théodore Géricault), βαθιά συγκλονισμένος από το συμβάν, ξεκίνησε να ερευνά. Μίλησε με επιζώντες, επισκέφτηκε το νεκροτομείο για να μελετήσει πτώματα, μελέτησε κύματα, ανέμους και σκηνές του ναυαγίου. Ωστόσο, δεν προσπάθησε να δώσει μια ρεαλιστική μεταφορά από το ναυάγιο, παρότι χρησιμοποίησε -όπως λέγεται- και τους ίδιους τους επιζώντες στον πίνακά του. Το έργο του, «Η Σχεδία της Μέδουσας» (Le Radeau de la Méduse, 1818–1819), παρουσιάζει τη στιγμή της πιθανής σωτηρίας —όταν στο βάθος διακρίνεται ένα πλοίο. Στο επίκεντρο, ένας μαύρος ναύτης (ο Jean-Charles) σηκώνει ένα κόκκινο κουρέλι —σύμβολο ελπίδας, αλλά και επαναστατικής έντασης— σε μια στιγμή που ξεσήκωσε σκάνδαλο στη Γαλλία. Ο πίνακας για την Αμερικανίδα φεμινίστρια καλλιτέχνη Linda Nochlin, είναι η σκηνή «θηλυκότητας χωρίς γυναίκες» –τα ανδρικά σώματα είναι αδύναμα, ευάλωτα, ευνουχισμένα, όχι θριαμβευτικά. Το ίδιο το πλοίο σωτηρίας, στη σύνθεση, είναι μόλις ορατό στον ορίζοντα —η σωτηρία δεν είναι εγγυημένη, αλλά πιθανή, ενώ συμπερασματικά, για τον Enzo Traverso, η Σχεδία της Μέδουσας γίνεται ένα σύμβολο της επαναστατικής αποτυχίας που δεν παύει να εμπεριέχει την ελπίδα, τη δυνατότητα αντίστασης, την πιθανότητα σωτηρίας, όσο μικρή κι αν είναι.
Έτσι, ξεκινά αυτό το αφιέρωμα, μέσα από τα (εκθηλυμένα) σώματα του «Τρίτου» Κόσμου, ως μια κραυγή-σχεδία ενάντια στο έγκλημα στα Τέμπη, στην Πύλο, στα σύνορα-όρια, στη γενοκτονία της Παλαιστίνης, αλλά και ενάντια σε αυτό το δημογραφικό «πρόβλημα» που, ύπουλα, φέρνει έναν ακόμη καπετάνιο πάνω σε αυτό που ορίζεται, ξανά και ξανά, ως ένας «Τρίτος» —περιττός— Κόσμος.
Ο όρος «δημογραφικό πρόβλημα» αναφέρεται στις αρνητικές συνέπειες που προκύπτουν από τη δυσανάλογη μείωση ή αύξηση του πληθυσμού σε μια χώρα, περιοχή ή στον πλανήτη συνολικά. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, το 2020 οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις κατά 46.317, ενώ εκτιμήσεις προβλέπουν ότι ο γηγενής πληθυσμός της χώρας θα μειωθεί από 10 εκατομμύρια το 2000 σε 7,5 εκατομμύρια το 2050. Τον Ιανουάριο του 2025, ο Έλληνας ευρωβουλευτής της Νίκης, Νίκος Αναδιώτης, κάλεσε στην προστασία της αγέννητης ζωής, της μητρότητας και της παραδοσιακής οικογένειας, υπογραμμίζοντας ότι ο στόχος είναι «να επαναναβιώσουμε τις αξίες στις οποίες στηρίχθηκε ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός».
Από ευρωπαϊκή σκοπιά, οι Jean Michel Boussemart και Michel Godet αναφέρουν ότι η αύξηση του πληθυσμού στην Αφρική αναμένεται να φτάσει τα 1,3 δισεκατομμύρια έως το 2050, προκαλώντας δημογραφικό σοκ και πιέσεις από πρόσφυγες κλίματος και πολιτικούς πρόσφυγες. Καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι: «Κάθε κατασκευαστής γνωρίζει ότι το τσιμέντο δεν μπορεί να κρατήσει εάν υπάρχει πάρα πολύ άμμος. Εάν περιμένουμε να δεχτούμε περισσότερη “άμμο”, χρειαζόμαστε περισσότερο “τσιμέντο”, δηλαδή περισσότερα παιδιά που μιλούν την εθνική γλώσσα, ανεξαρτήτως χρώματος».
Η ελληνική κυβέρνηση, ως απάντηση σε εθνικό επίπεδο, έχει προτείνει ένα σχέδιο για την αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος, το οποίο περιλαμβάνει 100 δράσεις που προγραμματίζονται να εφαρμοστούν από το 2025. Οι πέντε κύριοι τομείς του σχεδίου, περιλαμβάνουν την ενίσχυση των γεννήσεων και τη στήριξη της οικογένειας μέσω παροχών και φορολογικών κινήτρων. Επιπλέον, περιλαμβάνουν την ενίσχυση της απασχόλησης μέσω πρωτοβουλιών που στοχεύουν στην ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής, καθώς μεριμνούν για τη διαχείριση της μακροχρόνιας γήρανσης, την ενημέρωση, την ευαισθητοποίηση και την υποστήριξη της έρευνας, μαζί με στρατηγικό σχεδιασμό μέσω μιας πανεθνικής εκστρατείας για το δημογραφικό ζήτημα. Καταρτίζονται, επίσης, πρωτοβουλίες για την κινητοποίηση ιδιωτικών πόρων, την αύξηση του αφορολόγητου για οικογένειες με παιδιά, την κατάργηση φόρου για συγγενείς πρώτου βαθμού σε γονική κληρονομιά, την αύξηση του οικογενειακού επιδόματος στο δημόσιο, τη δημιουργία νέων θέσεων σε υφιστάμενους παιδικούς σταθμούς, την ενίσχυση του προγράμματος «Νταντάδες της Γειτονιάς» και την προώθηση του ΤΕΚΑ (κεφαλαιοποιητική επικουρική σύνταξη).
Επιπρόσθετα, περιλαμβάνει την αναμόρφωση των Ταμείων Επαγγελματικής Ασφάλισης και την ενίσχυση προγραμμάτων απασχόλησης ανέργων από τη Δημόσια Υπηρεσία Απασχόλησης (ΔΥΠΑ), μαζί με την άρση αντικινήτρων για την εργασία συνταξιούχων, ενώ την ίδια περίοδο, υπάρχει αναστάτωση στους παιδικούς σταθμούς της χώρας εξαιτίας της γνωστοποίησης της εφαρμογής του προγράμματος Αθηνά, το οποίο συζητήθηκε στη Διαρκή Επιτροπή Κοινωνικών Υποθέσεων της Βουλής, σύμφωνα με το άρθρο 27 του Υπουργείου Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας.
Το πρόγραμμα αυτό προβλέπει τη μετατροπή των παιδικών σταθμών της χώρας σε Δομές «Αγωγής και Φροντίδας», δηλαδή σε μικρά ΚΕΔΑΣΥ (Κέντρα Διεπιστημονικής Αξιολόγησης και Συμβουλευτικής Υποστήριξης), με στόχο την πρώιμη διάγνωση της ανάπτυξης των παιδιών. Αυτό περιλαμβάνει τον ανιχνευτικό έλεγχο της γνωστικής ανάπτυξης των βρεφών και των νηπίων μέσω ψυχομετρικών εργαλείων, με τα αποτελέσματα να καταγράφονται στους ατομικούς φακέλους κάθε βρέφους και νηπίου. Για την καθολική εφαρμογή του προγράμματος, θα προηγηθεί πιλοτική εφαρμογή σε 120 έως 136 βρεφικούς, βρεφονηπιακούς και παιδικούς σταθμούς. Οι δαπάνες για τη χρηματοδότηση του προγράμματος θα βαρύνουν το Υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας και θα προέρχονται από ευρωπαϊκούς πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, σε μια περίοδο κατά την οποία το έγκλημα στα Τέμπη βαραίνει το δημόσιο λόγο.
Ωστόσο, τίθεται το ερώτημα: ποιο είναι το πολιτικό υποκείμενο που προκύπτει από τον λόγο και την αναπαράσταση του δημογραφικού προβλήματος, καθώς και από τις ψυχομετρήσεις και τι είναι αυτό που με κάνει να τα συνδέσω ακόμη και με το έγκλημα στα Τέμπη; Πέρα από το γεγονός ότι τα δύο προγράμματα, δηλαδή το δημογραφικό και των ψυχομετρήσεων, προέρχονται από το Υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας, καθώς και από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, θεωρώ ότι και τα δύο προγράμματα συνδέονται στενά με το δημογραφικό «πρόβλημα» ως ζήτημα «υπερπληθυσμού» από τη Δύση, με αποτέλεσμα, εν έτει 2025, όπως μάς θυμίζει η Αθηνά Αθανασίου, «[Η] επανενεργοποίηση του λόγου για το «δημογραφικό πρόβλημα» να απηχεί τον εθνικιστικό λόγο της δεκαετίας του 1990 [και θα προσθέσω και τον λόγο του Μεσοπολέμου] για τη δήθεν υπογεννητικότητα των Ελλήνων, που, σε συνδυασμό με τη δήθεν υπερ-γεννητικότητα των “άλλων”, απειλεί την καθαρότητα της “ελληνικής φυλής” από τον Παγκόσμιο Νότο, ενώ μία μέρα πριν την γιορτή της γυναίκας ακούσαμε από το ελληνικό κοινοβούλιο «πήγαινε κάνε κανένα παιδί». Tαυτόχρονα, το έγκλημα στα Τέμπη αναδεικνύει ένα κράτος που εφαρμόζει, στο εσωτερικό του, τόσο την νεκροπολιτική όσο και τη «φροντίδα», μετατρέποντας τον πληθυσμό σε αντικείμενο επιτήρησης, πειθαρχίας και διαχείρισης.
Ο Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκό έχει ήδη καταδείξει πώς, μέσω του δημογραφικού «προβλήματος», ο ιμπεριαλισμός καταφέρνει να ανοίγει τους ασκούς της βιοπολιτικής. Η διακυβέρνηση του πληθυσμού μέσω δημογραφικών πολιτικών αποσκοπεί στη δημιουργία και διατήρηση των ελευθεριών που απαιτούνται για την οικονομική ανάπτυξη. Η βιοπολιτική εστιάζει στην παρακολούθηση και ρύθμιση των σωματικών και ψυχικών καταστάσεων των ατόμων, προκειμένου να διασφαλιστεί η «υγεία» και η «ευημερία» του πληθυσμού, ως εργαλείο της φιλελεύθερης τεχνολογίας διακυβέρνησης.
Στο πλαίσιο αυτό, εξάλλου, ο Πολωνός κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν (Zygmunt Bauman), μάς ανέδειξε ότι η χρήση του όρου υπερπληθυσμός όπως εισήχθηκε το 1870, δεν είναι ένα φυσικό φαινόμενο, αλλά μια κοινωνικά κατασκευασμένη ιδέα (σ. 62). Είναι ένα πολιτικό εργαλείο που χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει την καταπίεση και την «εξόντωση» των ανθρώπινων «απορριμμάτων».
Από την άλλη, η ριζοσπαστική γεωγραφία και η κριτική προσέγγιση της δημογραφίας αποκαλύπτουν ότι το «δημογραφικό πρόβλημα» δεν είναι απλώς ένα φυσικό φαινόμενο, αλλά ένα πολιτικά κατασκευασμένο αφήγημα με ρίζες στην αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό. Ο οικοφεμινισμός αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην εκμετάλλευση της φύσης και την καταπίεση των γυναικών, βλέποντας και τις δύο ως προϊόντα πατριαρχικών και καπιταλιστικών λογικών. Οι πολιτικές που προβάλλουν τον «υπερπληθυσμό» συνήθως στοχοποιούν τις γυναίκες, ιδίως στον παγκόσμιο Νότο, ως «πολυτεκνικές» ή «ανεύθυνες». Οι στατιστικοί δείκτες, όπως ο πληθωρισμός, παρουσιάζονται συχνά ως ουδέτεροι και «αντικειμενικοί», ενώ στην πραγματικότητα αντανακλούν συγκεκριμένες αξίες –π.χ. την προτεραιότητα στη νομισματική σταθερότητα αντί για την οικολογική βιωσιμότητα.
Έτσι, αυτό το αφιέρωμα στοχεύει να εξετάσει, πέρα από την αναβίωση του εθνικιστικού λόγου που έφτασε να ταυτίζει ακόμη και μέσα από το στόμα ιατρών, σώματα συγκεκριμένων γυναικών με «βοοειδή» (όπως έχει αναπτύξει στη μελέτη της Το άδειο Λίκνο της Δημοκρατίας. Σεξ, Έκτρωση και Εθνικισμός στη Σύγχρονη Ελλάδα και η Αλεξάνδρα Χαλκιά για τη δεκαετία του 1990, [σ. 86]), ότι αυτό που δομείται στις μέρες μας αναπαράγει σαφέστατα έναν εθνικιστικό λόγο, ο οποίος ωστόσο είναι κομμάτι μιας αποικιακής οπτικής.
Οι αποικιακές οπτικές εστιάζουν στη σχέση εξουσίας ανάμεσα στον παγκόσμιο Βορρά και Νότο και βλέπουν οικονομικές έννοιες όπως ο υπερπληθυσμός ως εργαλεία γεωπολιτικής πειθαρχίας. Τέτοιες ερμηνείες έχουν επιβάλει μέτρα «σταθεροποίησης» σε χώρες του Νότου, απαιτώντας μείωση κοινωνικών δαπανών, ιδιωτικοποιήσεις και έλεγχο γεννήσεων. Αυτές οι πολιτικές φορτώνουν την ευθύνη στους ίδιους τους λαούς, ενώ παραγνωρίζουν τις ιστορικές αιτίες (π.χ. αποικιοκρατία, εξαγωγικός καπιταλισμός, εταιρική εκμετάλλευση).
Η Φρανσουάζ Βερζές (Françoise Vergès) στο The Wombs of Women. Race, Capital, Feminism, μας θυμίζει ότι το δημογραφικό «πρόβλημα» ήταν ένα πολιτικό εργαλείο της Δυτικής αποικιοκρατίας, το οποίο επηρέασε και επηρεάζει τις μη-λευκές και φτωχές μήτρες και ζωές. Θα προσθέσω όμως ότι ήταν -και παραμένει- και ένα εργαλείο που στοχεύει και τα σώματα και τις επιθυμίες που τόλμησαν να φανταστούν τον εαυτό τους εκτός της δυτικής ανατομίας και του τι εντέλει συνιστά ένα «κανονικό» σώμα άρρεν-θήλυ εντός και εκτός της Δύσης.
Το δημογραφικό «πρόβλημα» δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να εγείρει έναν τεράστιο μηχανισμό κατειρηνευτικής υπακοής –η εσωτερίκευση των φόβων και των επιθυμιών που υποστηρίζουν το άγχος της ασφάλειας είναι ένας από τους βασικούς μηχανισμούς μέσω των οποίων η ασφάλεια λειτουργεί ως κατειρήνευση (σ. 67), ενώ για τους Βάλτερ Μινιόλο (Walter Mignolo) και Ανίμπαλ Κιχάνο (Aníbal Quijano) η σύγχρονη επιστήμη είναι βαθιά διαπλεκόμενη με την αποικιακότητα. Εν ολίγοις, ο «υπερπληθυσμός» σημαίνει ένα νοητικό και πολιτισμικό τοπίο όπου οι αποικιοποιημένοι υποβάλλονται σε μια διαδικασία απανθρωποποίησης, όπου τα σώματα, οι ψυχές, οι αλήθειες και οι μνήμες τους πειθαρχούνται, αντικειμενοποιούνται και καθίστανται αόρατες ή ανώμαλες κατά τα αποικιακά πρότυπα για χάρη της ομογενοποίησης (homogenization), τόσο εντός όσο και εκτός της Δύσης σε αυτό που θα οριστεί ως «Τρίτος» κόσμος-γένος-φύλο/«Τρίτη» φυλή-φύση-αλήθεια, μέσω και μιας τεχνολογίας δεδομένων.
Οι διαφορές μεταξύ της κοινωνικής θεωρίας και της μετααποικιακής κοινωνικής σκέψης είναι ότι δεν προσπαθούν απλά να ερμηνεύσουν, αλλά εγείρουν το κεντρικό ερώτημα που κινεί και το παρόν εισαγωγικό αφιέρωμα: ποιος είναι εντέλει αυτός ο «υπερπληθυσμός» και γιατί προτάσσεται ως «πρόβλημα»; Και μάλιστα ως πρόβλημα που για την επίλυση του προγραμματίζονται 100 δράσεις που καλούνται να εφαρμοστούν το 2025, μέσα από μια ασταμάτητη καταγραφή;
Με βάση όλα τα παραπάνω, τα κείμενα που αγκαλιάζουν αυτό το αφιέρωμα είναι τα εξής:
Κείμενο 1 – Ανδρέας Ζακαλκάς: «Η Ασταμάτητη Καταγραφή. Καταμέτρηση, Ταυτοποίηση και Έλεγχος στο Τρίτο Ράιχ», των Gotz Aly & Karl Heinz Roth (Βιβλιοπαρουσίαση)
Κείμενο 2 – Δήμητρα Τζανάκη: Ποιος προσκυνάει το Δημογραφικό «Πρόβλημα» & ποιος φοβάται το Φύλο; (Ι Μέρος)
Κείμενο 3 – Γιάννης Ευσταθίου: Ο Λαός, το Πλήθος, και ο Λαός που έρχεται: Μια αντι-αφήγηση του Δημογραφικού Πολέμου
Κείμενο 4 – Αντώνης Καριτζής: Μαθήματα Εξέγερσης κι Αφομοίωσης από την Κατάληψη των Τυφλών, ή «Σκέψεις πάνω σε μια δημοκρατία που μας κάνει περίσσια σώματα»
Κείμενο 5 – Άλκηστη Πρέπη: 100 Ανθεκτικές Πόλεις: μια ευγενική χορηγία του Ιδρύματος Rockefeller
Κείμενο 6 – Θεοδόσης Γκελτής: Σκέψεις από έναν Ξενώνα Ανηλίκων διαβάζοντας το βιβλίο της Françoise Vergès, «Ένας Φεμινισμός της Από-αποικιοποίησης»
Κείμενο 7 – Θανάσης Λάγιος – Βάσια Λέκκα: «Γεννάτε, γιατί χανόμαστε…»: Σημειώσεις για μια γενεαλογία σωμάτων και (αντι)στάσεων στις βιοπολιτικές κοινωνίες του ελέγχου
Κείμενο 8 – Δήμητρα Τζανάκη: «Ποιος Προσκυνάει το Δημογραφικό «Πρόβλημα» & Ποιος Φοβάται το Φύλο;» (ΙΙ Μέρος)
Μέσα από αυτά τα κείμενα δεν προσπαθούμε να δώσουμε τελεσίδικες απαντήσεις, αλλά κυρίως να αρθρώσουμε μια πρώτη εισαγωγή σε ένα πολύπλοκο παζλ μιας «φιλόδοξης βιολογικής θεωρίας του πολέμου» (σ. 159) με τα χρώματα της γενοκτονίας, της επιστημοκτονίας αλλά και της κατειρήνευσης, μέσω της τεχνολογίας μιας ασταμάτητης καταγραφής αυτού του «Τρίτου» Κόσμου (που μπορεί να αναφέρεται και σε γένος, φύλο, φυλή, σεξουαλικότητα, τάξη, φύση και αναπηρία) και να αναδείξουμε ότι το δημογραφικό «πρόβλημα» αποτέλεσε, από την απαρχή του, έναν τεράστιο μηχανισμό ελέγχου της επιθυμίας, αλλά και της ίδιας της ιδέας μιας Παγκόσμιας κοινότητας, ελευθερίας και αλληλεγγύης.
***
Η επιλογή των κειμένων αυτού του αφιερώματος έγινε από τη γράφουσα, που είχε και την επιστημονική του επίβλεψη. Την επιμέλειά του ανέλαβε ο Αντώνης Γαζάκης, που ανέλαβε την ευθύνη του τεχνικού στησίματος στην ιστοσελίδα, τη γλωσσική φροντίδα, αλλά και –το πιο σημαντικό– στάθηκε δίπλα σε όλο το εγχείρημα από την αρχή, με πραγματική συντροφικότητα και κριτική ματιά. Όπως και όλες αυτές οι γραφές, που μας θυμίζουν πόσα μπορούμε να καταφέρουμε όταν είμαστε μαζί.
Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)
