Διερευνώντας το πεδίο της εκδοτικής παραγωγής: μια αναγγελία

Η στήλη «Βιβλιοπολιτική» ξεκινάει από τον επόμενο μήνα μια συστηματική προσπάθεια να διερευνήσει τα αποτελέσματα των μνημονιακών πολιτικών και της οικονομικής κρίσης στο πεδίο της βιβλιοπαραγωγής, τις νεότερες τάσεις και δυναμικές που έχουν αναπτυχθεί την τελευταία διετία, τις συνθήκες δουλειάς των διαφόρων εμπλεκομένων, τους τρόπους με τους οποίους παράγονται και ανταλλάσσονται συμβολική και υλική αξία στο πεδίο της βιβλιοπαραγωγής. Το σύντομο σημείωμα αυτού του μήνα είναι μια εισαγωγή, η οποία επιχειρεί να θέσει το πλαίσιο, τα βασικά ερωτήματα που μας απασχολούν και να εκθέσει τα βασικά στοιχεία της μεθόδου που θα ακολουθήσουμε.

Πώς έχουν τα πράγματα

Για την κατάσταση του βιβλίου στην Ελλάδα, δηλαδή για την παραγωγή, διακίνηση, πώληση και ανάγνωση βιβλίων, κυριαρχεί, όπως είναι λογικό και αναμενόμενο, μια συζήτηση που εστιάζει πρώτον στην καταλυτική επίδραση της οικονομικής κρίσης και των μνημονιακών πολιτικών γενικότερα και δεύτερον σε δύο συγκεκριμένες κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις, που συνδέονται με αυτές τις πολιτικές: στο κλείσιμο του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου στις αρχές του 2013 και στην κατάργηση της ενιαίας τιμής βιβλίου το 2014.^[1]

Σημεία αναφοράς αυτής της συζήτησης είναι ορισμένοι βασικοί κόμβοι/τόποι στην «βιβλιακή αλυσίδα εφοδιασμού», όπως ονομάζει ο Τζον Τόμπσον [John Thompson] στη μετάφραση των Π. Χατζηγεωργίου, Λ. Αναγνωστόπουλου και Α. Ηλιόπουλου, την αλυσίδα παραγωγής, διακίνησης και κατανάλωσης βιβλίων:^[2] οι εκδοτικοί οίκοι, στο στάδιο της παραγωγής· τα βιβλιοπωλεία, στο στάδιο της διακίνησης και πώλησης· οι αγοραστικές συμπεριφορές του αναγνωστικού κοινού και οι τρόποι με τους οποίους κρατικοί θεσμοί και ιδιωτικά ιδρύματα συμπεριφέρονται ως αγοραστές βιβλίων, στο στάδιο της κατανάλωσης, στο τέρμα δηλαδή της βιβλιακής αλυσίδας εφοδιασμού.

Η γενική εικόνα που προκύπτει μπορεί να συνοψιστεί σε τέσσερις βασικές επισημάνσεις:

• απουσία γνώσης ως προς τα πραγματικά στοιχεία παραγωγής και πώλησης βιβλίων, λόγω της κατάργησης του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου^[3]
• σημαντική μείωση της βιβλιοπαραγωγής σε σχέση με την περίοδο 1990-2008, την περίοδο της εκρηκτικής και διαρκούς αύξησης της βιβλιοπαραγωγής
• κατακερματισμός, αποκέντρωση και (κάτω από δυσχερείς συνθήκες, βέβαια) πειραματισμός με διαφορετικά μοντέλα τόσο στους εκδοτικούς οίκους όσο και στα βιβλιοπωλεία
• διατήρηση μιας κρίσιμης μάζας αναγνωστικού κοινού που αγοράζει βιβλία.^[4]

Η προσέγγιση που διαλέγουμε για την παρέμβασή μας και τα βασικά ερωτήματα

Η προσέγγισή μας έχει τρία βασικά γενικά χαρακτηριστικά:

• Ορίζουμε ένα πιο στενό πεδίο μέσα στο ευρύ πεδίο της βιβλιοπαραγωγής, αυτό της παραγωγής «εμπορικών εκδόσεων», γιατί έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε πιο συστηματικά συγκεκριμένες δυναμικές και εξελίξεις. Ακολουθούμε εδώ τον περιγραφικό ορισμό του Τόμπσον για τις «εμπορικές εκδόσεις» και συγκαταλέγουμε σε αυτό «εκδόσεις, λογοτεχνικής ή μη, οι οποίες προορίζονται για τον μέσο αναγνώστη και πωλούνται πρωτίστως σε βιβλιοπωλεία και άλλα σημεία λιανικής πώλησης», διαχωρίζοντάς τις από τις ακαδημαϊκές ή πολύ εξειδικευμένες εκδόσεις. ^[5] Είναι ωστόσο σαφές ότι αυτός ο διαχωρισμός δεν είναι και δεν μπορεί να είναι απόλυτος: βιβλία που απευθύνονται και σε ένα ευρύ κοινό, βρίσκουν τον δρόμο τους και στο σύστημα διανομής πανεπιστημιακών συγγραμμάτων για παράδειγμα. Μας ενδιαφέρει να λάβουμε υπόψη μας αυτές τις διασταυρώσεις.
• Εστιάζουμε όχι μόνο σε ορισμένα κομβικά σημεία/παράγοντες στην αλυσίδα βιβλιακού εφοδιασμού – όπως συμβαίνει συνήθως σε σχετικά άρθρα και παρεμβάσεις – αλλά κατά το δυνατόν σε όλες και όλους τις/τους εμπλεκόμενους αυτής της αλυσίδας, επιχειρώντας να διερευνήσουμε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της θέσης του καθενός και της καθεμίας σε αυτήν, όπως έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια. Μας ενδιαφέρουν οι οπτικές γωνίες και οι θέσεις που έχουν οι συγγραφείς, οι διαμεσολαβητές μεταξύ συγγραφέων και εκδοτικών οίκων, οι μεταφραστές, οι επιμελητές, οι εκδότες, οι υπεύθυνοι δημοσίων σχέσεων και διαφήμισης των εκδοτικών οίκων, οι στοιχειοθέτες και οι γραφίστες, οι τυπογράφοι και οι βιβλιοδέτες, οι διανομείς, οι ιδιοκτήτες βιβλιοπωλείων και οι βιβλιοϋπάλληλοι, οι προμηθευτές βιβλιοθηκών, οι υπεύθυνοι βιβλιοθηκών.
• Μας ενδιαφέρει να ερευνήσουμε προσεκτικά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που έχουν οι απόπειρες δημιουργίας νέων εκδοτικών οίκων και νέων βιβλιοπωλείων, τις δυσχέρειες που συναντούν και τα ρίσκα που συνεπάγονται τέτοιες κινήσεις και τις δυνατότητες που σημαίνουν για την βιβλιοπαραγωγή στην ελληνική αγορά.

Στο πλαίσιο που διαγράφουν αυτά τα βασικά χαρακτηριστικά θέτουμε έξι σειρές ερωτημάτων:

1. Πώς είναι οργανωμένη σήμερα στην Ελλάδα η αλυσίδα παραγωγής, διακίνησης και πώλησης βιβλίων; Ποιοι παράγοντες συμμετέχουν σε αυτήν; Έχει αλλάξει κάτι μέσα στα χρόνια της κρίσης; Ποιο ρόλο έπαιξε η κατάργηση της ενιαίας τιμής του βιβλίου; Υπάρχουν διαφορετικά μοντέλα οργάνωσης αυτής της αλυσίδας; Γιατί αναπτύσσονται και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους;
2. Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην τάση συγκέντρωσης και στην τάση αποκέντρωσης στο επίπεδο των εκδοτικών οίκων και στο επίπεδο των βιβλιοπωλείων; Ποια δυναμική και ποιες τάσεις στον χώρο της βιβλιοπαραγωγής δημιουργεί αυτή η σχέση;
3. Μέσα από ποιες διαδικασίες και με ποια κριτήρια διαμορφώνεται το εκδοτικό πρόγραμμα των εκδοτικών οίκων; Δεδομένου ότι εκδοτικοί οίκοι με διαφορετικά χαρακτηριστικά και φυσιογνωμία εφαρμόζουν διαφορετικά κριτήρια και ακολουθούν διαφορετικές διαδικασίες, είναι δυνατόν να υπάρξει κάποια τυπολογία/κατηγοριοποίηση αυτών και ποια;
4. Πώς παράγεται συμβολική και υλική αξία από συγγραφείς, εκδοτικούς οίκους και βιβλιοπωλεία, ποια είναι η σχέση/αλληλεπίδραση μεταξύ τους;
5. Ποιες είναι οι συνθήκες εργασίες και πληρωμής των διαφόρων εμπλεκόμενων εργαζόμενων; Ποια είναι τα περιθώρια κέρδους για τους διάφορους εμπλεκόμενους παράγοντες και ποια ακριβώς σημασία έχουν για τις αποφάσεις που παίρνουν;
6. Τι σημαίνουν για την βιβλιοπαραγωγή και τις σχέσεις εργασίας και παραγωγής στον χώρο η ανάπτυξη των ψηφιακών εκδόσεων και η εμφάνιση μοντέλων αυτοέκδοσης;^[6]

Είναι προφανές ότι δεν αφορά κάθε ερώτημα όλους τους εμπλεκόμενους παράγοντες και πώς στα περισσότερα ερωτήματα θα προκύπτουν διαφορετικές και πολύ διαφορετικές απαντήσεις. Στόχος μας είναι τόσο να σκιαγραφήσουμε γενικές τάσεις (και αν είναι δυνατόν και να τις τεκμηριώσουμε) όσο και να δούμε κρίσιμες διαφορές ή ακόμα και πολύ ενδιαφέρουσες μεμονωμένες περιπτώσεις.

Η μέθοδος

Η απουσία αξιόπιστων και συνολικών στατιστικών στοιχείων, τα οποία θα επέτρεπαν την εξαγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων, βαραίνει ιδιαίτερα και δυσχεραίνει αποφασιστικά την διατύπωση θέσεων στη βάση μια γενικής εικόνας που υπερβαίνει την αναγκαστικά μερική (όσο ευρεία κι αν είναι) εικόνα που έχουν συγκεκριμένα υποκείμενα του χώρου. Δεν είμαστε σε θέση να συμβάλλουμε αποφασιστικά στην άρση αυτού του προβλήματος. Προσπαθούμε απλώς να λαμβάνουμε υπόψη μας αυτή την απουσία, όσο είναι δυνατόν.

Η μέθοδος που θα ακολουθήσουμε στην διερεύνηση του χώρου της βιβλιοπαραγωγής στην Ελλάδα όπως είναι τώρα και όπως αναμένεται να εξελιχθεί στο άμεσο μέλλον περιλαμβάνει:

α) Συνεντεύξεις/άρθρα ανθρώπων που δουλεύουν σε συγκεκριμένες θέσεις στην εκδοτική αλυσίδα, με στόχο να καλύψουμε όλες αυτές τις θέσεις. Η υποκειμενικότητα της ματιάς είναι δεδομένη και, στην συγκεκριμένη περίπτωση, επιθυμητή. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο, έχουμε σχεδιάσει την συμπαράθεση διαφορετικών απόψεων αναφορικά με την ίδια θέση (για παράδειγμα, για την θέση του βιβλιοϋπαλλήλου), ώστε να καλύπτεται όσο το δυνατόν καλύτερα το εύρος των διαφορών που υφίστανται.

β) Άρθρα/παρεμβάσεις από ανθρώπους που ασχολούνται ερευνητικά με τον χώρο του βιβλίου και της βιβλιοπαραγωγής, με έμφαση κάθε φορά σε μία από τις σειρές ερωτημάτων που παρουσιάστηκαν παραπάνω.

Σε αυτή τη διερεύνηση σας καλούμε να μας ακολουθήσετε από το επόμενο τεύχος του Marginalia.