Η εποχή του «μετα-»

Στις 19 Μαρτίου του 2019, το Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου διοργάνωσε μια ειδική θεματική βραδιά, που περιελάμβανε τις ομιλίες δύο πανεπιστημιακών του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ, για να αναλύσει τον όρο της «μετα-αλήθειας», των «fake news» και (επομένως) της «μεταδημοσιογραφίας». Επρόκειτο για μια πολύ ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία αφού εξέτασε δύο-τρία σημαντικότατα ζητήματα που επηρεάζουν αρκετά την επικαιρότητα και τη δημόσια συζήτηση.

Ο αμφιλεγόμενος, ιδεολογικά φορτισμένος, πολιτικός και ρητορικός όρος της «μετα-αλήθειας», που υποβιβάζει την αλήθεια αφού βασίζεται σε μια προσωπική ερμηνεία της πραγματικότητας, ανακηρύχθηκε «λέξη της χρονιάς» για το 2016 επειδή εξηγεί, ως έναν βαθμό, τον άκρατο λαϊκισμό, την υποβάθμιση των ειδικών, τη διάδοση των fake news, τον υποσκελισμό των γεγονότων, την επικράτηση των συναισθημάτων, την υφιστάμενη κοινωνικοοικονομική κατάσταση κτλ.

Το πλήθος των νέων μορφών πληροφόρησης, η ταχύτατη πρόσβαση σε τεράστιες βάσεις δεδομένων, η (υπερ)εξειδίκευση κι ο επαγγελματισμός των ανθρώπων του Τύπου, οι συνεργατικές προσπάθειες, η εμφάνιση των social media, οι νέες μορφές εργασίας, η διαφοροποίηση του τρόπου επεξεργασίας των πληροφοριών, η παρακμή των παλαιών επιχειρηματικών μοντέλων κι η κρίση των παραδοσιακών μέσων έχουν οδηγήσει επίσης στην εμφάνιση της «μεταδημοσιογραφίας» που αλλάζει σταδιακά τον τρόπο πρόσληψης της σύγχρονης πραγματικότητας.

Το «μετα-», που υπάρχει και στους δύο όρους, δεν είναι τυχαίο. Όπως φανερώνει μια απλή αναζήτηση, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως επίρρημα που σημαίνει «αργότερα/ύστερα», αλλά και ως πρόθεση που αποκαλύπτει χρονολογική ακολουθία ή συνέχεια, ως πρόθεση που δηλώνει συνοδεία ή τρόπο κι ως συμπερασματικός σύνδεσμος που αφορά το αποτέλεσμα ενός αιτίου. Επίσης δύναται να λειτουργήσει ως πρώτο συνθετικό μιας λέξης που δηλώνει, εκτός των άλλων, μετακίνηση, μεταφορά, αλλαγή θέσης, επανάληψη, αλλαγή, συμμετοχή, χρονική αλληλουχία, και μια τάση που είναι κριτική ή αντίθετη προς μια προηγούμενη.

Το αισθητικό, λογοτεχνικό, ιστορικό, αρχιτεκτονικό, πολιτικό και κοινωνικό κίνημα του «μεταμοντερνισμού», για παράδειγμα, δεν προεξέτεινε απλά τον «μοντερνισμό». «Ο πρώτος δεν επιχείρησε απλώς να συνεχίσει τους πειραματισμούς του δεύτερου κατά της παράδοσης», σύμφωνα με τον Μ.Χ. Έιμπραμς (Μ.H. Abrams). «Προσπάθησε να αποκηρύξει με διάφορους τρόπους τις μορφές του τελευταίου και να ανατρέψει τον ελιτισμό της μοντερνιστικής υψηλής τέχνης υιοθετώντας πρότυπα μαζικής κουλτούρας».^[1]

Ο «μεταμοντερνισμός» θα πρέπει να διακρίνεται, ωστόσο, από την «μετανεωτερικότητα» των δυτικών πολιτικών, κοινωνικών, τεχνολογικών και επιστημονικών εξελίξεων που άρχισαν να εμφανίζονται μετά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Ο πρώτος είναι ένα πολυδιάστατο κίνημα που επηρέασε σημαντικά τα καλλιτεχνικά και τα πνευματικά δρώμενα του σύντομου 20ού αιώνα κι η δεύτερη αφορά μια διακριτή περίοδο της σύγχρονης ιστορίας.

Το «μετα-» είναι επομένως ένα πολύ σημαντικό και χρήσιμο εργαλείο της ελληνικής γλώσσας αφού βοηθά στην ερμηνεία ορισμένων εξελίξεων της νεότερης εποχής που παρουσιάζουν δυσκολίες προσδιορισμού και αποκρυπτογράφησης. Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται, εντούτοις, όλο και περισσότερο προκειμένου να περιγράψει διάφορα στοιχεία της σύγχρονης «δημόσιας σφαίρας».

Ο βρετανός κοινωνιολόγος Κόλιν Κράουτς (Colin Crouch) εισήγαγε, επί παραδείγματι, τον γνωστό όρο της «μεταδημοκρατίας» για να περιγράψει την εξουσία της «νέας αριστοκρατίας» των πολυεθνικών, την κυριαρχία των υπερεθνικών οργανισμών έναντι των εθνών-κρατών, την επικράτηση της οικονομίας επί της πολιτικής, τη διεύρυνση των ανισοτήτων, την υποβάθμιση των δημοκρατικών θεσμών, την υποχώρηση της λαϊκής δύναμης, την ασυδοσία του σύγχρονου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού κτλ.^[2]

O άγγλος δημοσιογράφος Πωλ Μέισον (Paul Mason) μεταχειρίζεται τη λέξη «μετακαπιταλισμός» για να αναλύσει τα όρια, τα προβλήματα και τις δομικές αδυναμίες του καπιταλισμού που θα παραδώσει την σκυτάλη σε ένα διαφορετικό κοινωνικοοικονομικό σύστημα, αφού παρατηρούνται καινοφανείς εξελίξεις στην κοινωνία της πληροφορίας, στα συνεταιριστικά σχήματα, στα εναλλακτικά νομίσματα, στις κοινόχρηστες οικονομίες, στους ανεξάρτητους ιστοτόπους, στα οικονομικά μοντέλα κ.α.^[3]

Ο διαπρεπής ιστορικός Έντσο Τραβέρσο (Enzo Traverso) χρησιμοποιεί τον όρο «μεταφασισμός» για να σκιαγραφήσει την άνοδο της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς, την εξέλιξη του φασισμού και την διαφοροποίηση της στοχοθεσίας των ακραίων συντηρητικών μορφωμάτων που έχει πλέον έναν πιο εσωστρεφή προσανατολισμό, καθώς υποβαθμίζει θεωρητικά τους εξωτερικούς κινδύνους για να στοχοποιήσει τη μετανάστευση, τον ισλαμισμό, την ανεκτικότητα και τον διεθνισμό.^[4]

Η επικράτηση κι η διάδοση του «μετα-» αποκαλύπτoυν την μεγάλη ρευστότητα των τελευταίων ετών, την αμηχανία του ανθρώπου απέναντι στις ραγδαίες αλλαγές και την έλλειψη κατάλληλων όρων ή νεολογισμών που θα μπορούσαν να περιγράψουν ολοκληρωμένα τη σύγχρονη πραγματικότητα. Πρόκειται για πολύ κρίσιμα θέματα που πρέπει να μας απασχολήσουν όλους επειδή επηρεάζουν άμεσα την κοινωνία.

Θα πρέπει, επομένως, να εξετάσουμε τις αιτίες που δημιουργούν τα προαναφερθέντα ζητήματα, να σκιαγραφήσουμε νηφάλια την πορεία που διέγραψαν μέχρι τώρα, να μελετήσουμε την εξέλιξη που έχουν προϊόντος του χρόνου, να εντοπίσουμε το σημείο όπου βρίσκονται σήμερα και να αναλύσουμε εις βάθος τα σημαντικότερα θεωρητικά προβλήματα που ανακύπτουν ώστε να μην βρεθούμε προ δυσάρεστων γεγονότων.

Θα πρέπει επίσης να αντιληφθούμε τις προοπτικές που διανοίγονται και να δράσουμε συλλογικά, έγκαιρα, αποφασιστικά και συντεταγμένα προκειμένου να εξαλείψουμε τις αρνητικές συνέπειες ορισμένων εκ των παραπάνω φαινομένων που επηρεάζουν ποικιλοτρόπως τις σύγχρονες κοινωνίες. Δεν είναι καιρός για αδράνεια. «Το παλιό πεθαίνει», έλεγε ο Αντόνιο Γκράμσι (Antonio Gramsci). «Το καινούριο δεν έχει ακόμα γεννηθεί». Ας φροντίσουμε να  μην προκύψει μια νέα «εποχή των τεράτων»…

Το κείμενο επιμελήθηκε η Δήμητρα Αλιφιεράκη.

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)