Δημήτρης Δρένος 
Κυρίως Θέμα και Φούγκες.
Ήδη με την ολοκλήρωση του πρώτου κύκλου του, 8 χρόνια πριν, το Game of Thrones (GoT) είχε αναδειχθεί σε μια συγκλονιστικά ρεαλιστική –σε βαθμό που ο ρεαλισμός του να γίνεται υπέρ-πραγματικός, προκαλώντας την αμηχανία του ανοίκειου στο θεατή– αναπαράσταση του «μεγάλου σφαγείου της εξουσίας» που κάποτε εντόπισε ο κριτικός Jan Kott στις τραγωδίες του Σαίξπηρ.[1]
Το Μέγα Σφαγείο ή αλλιώς η διαλεκτική σχέση ενθρόνισης και καρατόμησης. Η πορεία προς το θρόνο ως μια ανάβαση πάνω στα λείψανα δικαίων και αδίκων. Και ύστερα, όταν ο διεκδικητής κάθεται επιτέλους στην κρύα επιφάνεια του αντικειμένου του πόθου του, δεν μπορεί παρά να δει, πίσω από την πλάτη του θρόνου, ένα δεύτερο σωρό από κόκκαλα. Όσων πριν από αυτόν βρέθηκαν στην ίδια θέση.
Αυτή η ad infinitum επανάληψη του δράματος της εξουσίας έμοιαζε εξαρχής να αποτελεί το κυρίως θέμα του GoT και εν πολλοίς αποδείχθηκε πως όντως ήταν. Το σφαγείο τροφοδοτήθηκε καλά με τα σώματα των Robert, Stannis και Renly Baratheon, του Joffrey Lannister, του Rob Stark κ.ο.κ. Ταυτόχρονα ωστόσο, μια σειρά στοιχείων και γραμμών φυγής της κύριας ιστορίας δημιουργούσε την εντύπωση πως στην κατάληξή του το GoT ενδεχομένως θα αποδεικνυόταν και κάτι περισσότερο –μια προσπάθεια να χαρτογραφηθεί με τη μορφή του μύθου η δυνατότητα διαφυγής από το φαύλο κύκλο της σφαγής.
Τέτοια στοιχεία ήταν:
- ο «χειμώνας που ερχόταν» (“winter is coming”) –όχι βέβαια ως μετεωρολογική ιδιοτροπία, αλλά ενδεχομένως ως σύμβολο των σαρωτικών αλλαγών που ανά περιόδους επέρχονται στο κοσμο-σύστημα, σύμφωνα με τον Immanuel Wallerstein, αναστατώνοντας τη γεωπολιτική και τα θεμέλια των κοινωνιών μας.[2]
- οι έννοιες της υβριδικότητας και της οριακότητας που το GoT έμοιαζε να λαμβάνει σοβαρά υπόψη. Την υβριδικότητα μέσω της κατηγορίας του «μπάσταρδου», αυτού που είναι-και-δεν-είναι, κατηγορία που δεν αναφερόταν αυστηρά στους νόθους, αλλά εν γένει σε όσους εξόκειλαν της κανονικότητας (όπως χαρακτηριστικά το είχε θέσει ο Tyrion, «κάθε νάνος είναι μπάσταρδος στα μάτια του πατέρα του»), ενώ την οριακότητα μέσω του ευρήματος της Νυχτερινής Φρουράς, που καθήκον είχε τη φρούρηση, δηλαδή την τήρηση και επιτέλεση, των συνόρων. Γιατί όπως στην εποχή μας ξέρουμε (;) καλά, και μας το υπενθύμισαν εκ νέου ο John Snow και η Ingrid, ο Sam και η Gilly, μάλλον το σύνορο είναι αυτό που καθορίζει την ετερότητα και όχι η ετερότητα που προκαλεί το σύνορο. Η άρση των συνόρων κατέστησε τους απειλητικούς Wildlings πολύτιμους συμμάχους.
- η απειλή των White Walkers που μόλις διαφαινόταν τότε. Οι νεκροί που αναίτια έπειτα από χιλιάδες χρόνια ξυπνούσαν, ενδεχομένως θα αποτελούσαν το ασυνείδητο του Westeros, τώρα που οι αριστοκρατικοί του οίκοι συγκρούονταν και η σύμβαση του πολιτισμού, που συγκρατεί τα ένστικτα του θανάτου, ξέφτιζε.
- τέλος, και κυριότερα, έμοιαζε –με αφορμή τον πρώτο, τότε, φόνο ιδανικού ήρωα και πρωταγωνιστή, του Ned Stark– πως ίσως το GoT θα όδευε στην πιο απροσδόκητη κατάληξη. Αν και δομημένο στη φόρμουλα του ηρωικού έπους φαντασίας, το GoT εξαρχής φρόντιζε να αποστασιοποιείται από τις ειδολογικές συμβάσεις, σκοτώνοντας τακτικά τους κύριους ήρωες, τιμωρώντας τους δίκαιους με ακόμα περισσότερα παθήματα ή συσκοτίζοντας τις αδρές γραμμές του ηθικού μανιχαϊσμού, οδηγώντας για παράδειγμα το βλέμμα του θεατή να ξαναδεί με ευμένεια τον αιμομίκτη και κατά συρροή δολοφόνο Jaime Lannister. Ίσως λοιπόν κλείνοντας, το GoT θα ανέτρεπε το ίδιο το είδος της ηρωικής φαντασίας, επιλύοντας το δράμα με έναν κατεξοχήν μη ηρωικό τρόπο –ο πόλεμος των 7 βασιλείων θα οδηγούσε στην άνοδο των απλών ανθρώπων, των commoners, είτε ως συντεταγμένου λαού είτε ως πλήθους που παράγει νέες πολιτικές επινοήσεις.
Οκτώ χρόνια μετά, το GoT ολοκληρώθηκε, αποτελώντας πλέον πολιτισμικό φαινόμενο παγκόσ
μιας εμβέλειας. Και ακριβώς για αυτό το λόγο έχει σημασία η μελέτη της λύσης και της κάθαρσης που πρόσφερε. Γιατί τα σημαντικά πολιτισμικά γεγονότα εντυπώνονται στη συλλογική φαντασία, είναι μέγα-αφηγήσεις που γεννούν και επιδρούν στις άλλες, μικρότερες αφηγήσεις που ακολουθούν.
Τι συνέβη λοιπόν;
Ένας Λαός Δίχως Πολιτικό Σώμα
Ο απλός λαός πράγματι εμφανίστηκε –όχι όμως με το σαρωτικό τρόπο της εικασίας μας.
Καταρχάς εμφανίστηκε ενσαρκωμένος στους μπάσταρδους (την οικονομία των ροών του γαλάζιου αίματος στις αριστοκρατικές κοινωνίες) ή σε κάποιους δεύτερης τάξης πρωταγωνιστές, όπως ο Bronn ο τυχοδιώκτης, o Podrick ο ιπποκόμος και ο Gendry ο σιδεράς.
Ωστόσο η εμφάνιση αυτή ήταν υπολειμματική. Ο John Snow και o Gendry αποδεικνύονται γνήσιοι απόγονοι βασιλέων, ενώ ο Bronn και ο Podrick εν τέλει ανέρχονται κοινωνικά, με τον Bronn να γίνεται άρχοντας και σύμβουλος του νέου βασιλιά και τον Podrick ιππότης της βασιλικής φρουράς. Δεν πρόκειται όμως για την εγκαθίδρυση κάποια γενικευμένης ταξικής κινητικότητας, αλλά για τις κατ’ εξαίρεση αίσιες περιπέτειες του ατομικού βίου.
Ο λαός εμφανίζεται επίσης αυτοπρόσωπα και πολυάριθμος στο King’s Landing, αρχικά σε κάποια τυφλή εξέγερση για το ψωμί και έπειτα ως ακόλουθος του Υψηλού Σπουργιτιού και της πρωτοχριστιανικής του σέκτας. Ωστόσο, σε αμφότερες τις περιπτώσεις ο λαός αναπαρίσταται ως όχλος, αναπαρίσταται δηλαδή μέσα και υπό το βλέμμα των αριστοκρατών.
Στην πληρότητά του θα εμφανιστεί μόλις στο προτελευταίο επεισόδιο.
Η μάχη για το King’s Landing υπήρξε μια ρεαλιστικότατη κινηματογραφική αναπαράσταση του πολέμου από την πλευρά του άμαχου πληθυσμού. Τα πλάνα από ψηλά είναι πανοραμικά, δίνοντας την οπτική της Daenerys και του δράκου της, Drogon. Είναι η οπτική του στρατηγικού σχεδιασμού που βλέπει τον κόσμο ως μια γεωμετρία της στόχευσης: οι ζώνες των κτιρίων, τα δίκτυα των δρόμων.
Αντιθέτως, τα πλάνα από χαμηλά είναι τυφλά. Κάμερα γίνονται τα μάτια του ανώνυμου υποκείμενου που δεν βλέπει, μα βιώνει: το κτίριο που ως σπίτι στέγασε και τώρα καταρρέει ως τάφος, το δρόμο που σήμαινε την κίνηση και τη δυνατότητα και τώρα γίνεται αδιέξοδο από τα συντρίμμια.
Τα δεύτερα αυτά πλάνα εξανθρωπίζουν το στρατηγικό στόχο, τον παρασταίνουν ιμπρεσιονιστικά καταγράφοντας τις ύστατες πράξεις των ατομικών ζωών που φονεύονται. Όμως δεν πρόκειται για κάποια γνήσια εξατομίκευση –αφορά τον καθένα και άρα τον κανένα. Ο λαός είτε ως ζωντανή ασπίδα προστασίας της Cersei είτε ως γυμνή ζωή που γίνεται παρανάλωμα του δράκου της Daenerys καθίσταται ύλη προς φόνευση, παραμένει ως τέλους μαζικός και ανώνυμος, όπως και ο θάνατός του.
Στο τέλος της μάχης δεν είναι το λευκό χιόνι αυτό που πέφτει και όλα τα ησυχάζει. Είναι οι στάχτες που πέφτουν από τον ουρανό, είναι μια αρχέγονη και αιώνια Χιροσίμα, που εκτείνεται στο χώρο και το χρόνο, μπορεί να συμβαίνει επ’ άπειρον, τόσο στο παρελθόν όσο και στο μέλλον, στους χρονικούς ορίζοντες δηλαδή που ταυτόχρονα οριοθετούν τη ψευδο-μεσαιωνική χρονικότητα του GoT.
Η Τυπολογία του Ηγέτη. Ο Tyrion ως Karl Popper και ο John Snow ως Isaiah Berlin
Αν ο λαός εξαλείφθηκε, η ιστορία μένει να γραφτεί από τον ηγέτη, η Ιστορία γίνεται η μοίρα του ηγέτη.
Πολλοί διεκδίκησαν το ρόλο αυτό, όμως μόνο η Daenerys συγκέντρωσε τα χαρακτηριστικά εκείνα που περιγράφουν οι τυπολογίες της πολιτικής επιστήμης.
Η Daenerys εξέπεσε ως παιδί και έπειτα ανήλθε ως ένας από εμάς για να γίνει κάτι περισσότερο από εμάς. Η ιστορία της παραπέμπει σε μια από τις πλέον αρχετυπικές και προσφιλείς, κατά Cristopher Booker, δομές αφήγησης που διαθέτουμε, αυτήν της ανόδου από τα κουρέλια στα πλούτη (“from rags to riches”).[3]
Η Daenerys συνοψίζει ως κόμβος όλες τις καταπιέσεις που υφίστανται στον κόσμο του GoT. Υπήρξε η υποταγμένη γυναίκα στην πατριαρχική βία που ασκήθηκε από τον αδερφό της, Viserys, ως αντικαταστάτη του Πατρός. Υπήρξε η σκλάβα των Dothraki, ως γυναίκα και ως ηττημένη. Υπήρξε, τέλος, η στερημένη των πολιτικών δικαιωμάτων της –αν δεχτούμε βέβαια πως το μόνο πολιτικό δικαίωμα που υφίσταται στη μοναρχία είναι το δικαίωμα του διεκδικητή του θρόνου.
Και ωστόσο ανήλθε. Η Daenerys «γέννησε» τους τρεις δράκους και έπειτα τους κυβέρνησε, κυβέρνησε δηλαδή το Μύθο, συνδέθηκε άρρηκτα, σχεδόν σωματικά, με το κυρίαρχο πολιτισμικό σύμβολο του κόσμου του GoT.
Ταυτόχρονα, ο μαινόμενος πόλεμος των επτά βασιλείων αποτέλεσε την ιδανική σκηνή για αυτήν. Όταν η πολιτική κανονικότητα θραύεται, τότε ο ηγέτης αναδεικνύεται και μαζί αναδεικνύεται μια νέα ηγεμονία που κωδικοποιείται στην ύπαρξή του. Ελέω Θεού και Χαρίσματος, ο ηγέτης γίνεται ο ηγέτης της κατάστασης εκτάκτου ανάγκης, ο διαχειριστής της αβεβαιότητας, το σημείο επαφής μεταξύ δύο κανονικοτήτων.
Ωστόσο, το σημείο αυτό πρέπει εν τέλει να εξαλειφθεί. Ειδάλλως η προσκόλληση της νέας τάξης στον κόσμο που γκρεμίστηκε δεν μπορεί να ολοκληρωθεί.
Ο πόλεμος δεν τελειώνει ποτέ για τον ηγέτη. Η διαδοχή του δεν μπορεί να είναι ποτέ ομαλή. Ή ο πόλεμος θα τον βρει με τη μορφή της δολοφονίας ή ο ίδιος θα συνεχίσει τον πόλεμο ως σταυροφορία. Η Daenerys επιλέγει το δεύτερο και συναντά το πρώτο.
Στο καταληκτικό επεισόδιο, ο διάλογος της Daenerys και του John Snow, ακριβώς πριν το ξίφος του τη φονεύσει, αναπτύσσει τα επιχειρήματα γύρω από τη διαλεκτική Μεσσία και Τυράννου, ουτοπίας και δυστοπίας, γύρω δηλαδή από τη δυνατότητα ή μη της ύπαρξης ενός καθολικού σχεδίου διάσωσης της κοινωνίας, το οποίο δεν θα μεταστραφεί τελικά σε «ολοκληρωτισμό».[4]
D.: «Δεν μπορούμε να κρυφτούμε πίσω από τους μικρούς οίκτους. Ο κόσμος που χρειαζόμαστε δεν μπορεί να χτιστεί από τους ανθρώπους που υπήρξαν πιστοί στον κόσμο που χάνεται».
J.S.: «Ο κόσμος που χρειαζόμαστε είναι ένας κόσμος συγχώρεσης. Πρέπει να είναι τέτοιος».
D.: «Όμως πώς μπορείς να δεις κάτι που δεν ειδώθηκε ποτέ; Έναν καλό κόσμο;»
J.S.: «Και πώς ξέρεις πως θα είναι καλός;»
D.: «Επειδή γνωρίζω τι είναι καλό».
J.S.: «Και τι θα συμβεί με όλους τους άλλους που πιστεύουν πως γνωρίζουν τι είναι καλό;»
D.: «Αυτοί δεν επιλέγουν» (they don’t get to choose).
Στο θεωρητικό αυτό αναχρονισμό (αναχρονισμό γιατί προϋποθέτει τη νεωτερική σύλληψη του ατόμου, της ελευθερίας κοκ.), μέσα από το στόμα του John Snow ομιλεί ο Isaiah Berlin,[5] ενώ λίγο πιο πριν, στη σκηνή στο κελί, ο φυλακισμένος Tyrion προειδοποιεί τον John πως εφόσον η Daenerys πιστεύει ότι πεπρωμένο της είναι η οικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου, τότε ομοίως συνάγει ως χρέος της την εξάλειψη όσων παρεμβάλλονται ανάμεσα σε αυτήν και τον Παράδεισο. Απηχεί έτσι τη θέση του Karl Popper πως η ουτοπική σκέψη προϋποθέτει την κοινωνία ως άγραφο καμβά και εφόσον αυτή ποτέ δεν είναι άγραφη, απαιτεί και δικαιώνει την εκκαθάριση και το φόνο.[6]
Το θέμα αυτό επανέρχεται στον τελικό διάλογο. Η Daenerys προβάλει την προβληματική του Πλάτωνα στο 7ο βιβλίο της Πολιτείας: πώς μπορεί να χτιστεί ένας νέος κόσμος με παλιά υλικά;[7]
Ο John Snow αμφισβητεί τη σύλληψη του νέου κόσμου ως καλού. Αμφισβητεί τον ηθικό μονισμό της Daenerys, την πίστη στη διακρίβωση της σύστασης του καλού. Για τον Berlin και τον Snow υπάρχει μόνο ο πολυθεϊσμός των αξιών. Οι βασικές αξίες των ανθρώπων (δικαιοσύνη, ελευθερία, ευτυχία) με τις οποίες οι άνθρωποι δομούν τα σχέδια ζωής τους είναι μη αναγώγιμες σε κάτι πέραν από αυτές. Δεν μπορούν να ιεραρχηθούν, δεν μπορεί η μια να υπαχθεί στην άλλη –ο κοινωνικός και ηθικός ανταγωνισμός δεν μπορεί να λήξει ή αν λήξει προς στιγμή, αυτή δεν θα είναι μια αίσια κατάληξη.
Ποιος είναι όμως ο πολυθεϊσμός των αξιών στο σύμπαν του Westeros που χρήζει προστασίας; Η δουλεία στη Meereen; Η πραγμοποίηση της γυναίκας από τους Dothraki; Η εξαθλίωση του πληθυσμού του King’s Landing; Πόσοι έχουν δικαίωμα να διατυπώσουν σχέδια ζωής; Πόσοι και ποιοι είναι oι αυτο-κυρίαρχοι στον κόσμο του GoT; Μια πρόχειρη καταμέτρηση καταλήγει στο φτωχό νούμερο των εφτά ατόμων, όσοι δηλαδή είναι οι άρχοντες που τελικά επιλέγουν το νέο βασιλιά.
Όταν τα θεωρητικά σχήματα έρχονται σε επαφή με την πανουργία του κοινωνικού γίγνεσθαι, των ορατών και αόρατων δεσμών, έξεων και επιρροών που στην πράξη δομούν τα υποκείμενα, τότε τα όρια δεν είναι ποτέ ξεκάθαρα. Και αν η ουτοπική σκέψη κατηγορείται ως το κλείσιμο της δυνατότητας, ως ένα υποθετικό σχέδιο επί χάρτου που προκρούστεια θέλει να χωρέσει μέσα του το κοινωνικό γίγνεσθαι, τότε και η θεωρητική σύλληψη περί του αντιθέτου –της ύπαρξης ανοικτών δυνατοτήτων– δεν είναι επίσης ένας εξωραϊσμός όσων συμβαίνουν πραγματικά;
Στον 4ο κύκλο, η Daenerys κατακτά τις πόλεις Astapor, Yunkai και Meereen και απελευθερώνει τους κατοίκους τους από το βάναυσο καθεστώς δουλείας που τους έχει επιβληθεί. Χρίζεται «απελευθερώτρια» από το λαό –αλλά και από εμάς τους συμπάσχοντες θεατές. Άλλωστε στον κόσμο του GoT, έναν κόσμο όπου ο διαρκής πόλεμος είναι η ωμή σταθερά του, μόνο οι μάχες που διεξάγει η Daenerys είναι εκείνες που μειώνουν το συνολικό ποσό βίας του. Είναι οι μόνες που ως απελευθερωτικές μπορούν να διεκδικήσουν μια ηθική δικαίωση –με δεδομένο πως ο θεατής δεν καταδικάζει απλώς τη «βία από όπου και αν προέρχεται».
Ωστόσο, στην πόλη της Meereen η απελευθερώτρια Daenerys καλείται να διοικήσει. Ο σημειακός χρόνος της σύγκρουσης απλώνεται στο μακρό διάστημα των καθημερινών politics. Ως κυβερνήτρια ωθείται να διαχειριστεί τις σχέσεις μεταξύ των πρώην αφεντών και δούλων, δηλαδή το γεμάτο ένταση ζεύγμα οίκτου και εκδίκησης.
Και τότε η Daenerys διαπιστώνει πως η εκδίκηση και ο οίκτος απαιτούν τα μαθηματικά της ευθύνης και της ενοχής. Πώς προσμετρώνται; Ως πού εκτείνεται η συνενοχή;
Η Daenerys στην περίπτωση της τελικής μάχης για το King’s Landing επιλέγει να την επεκτείνει και αποδώσει σε όλους τους κατοίκους, καθώς κανείς δεν εξεγέρθηκε ενάντια στο απόλυτο κακό της Cersei –και τώρα εμφανίζεται ξαφνικά ως αποτρελαμένη (και εμείς ως θεατές το αποδεχόμαστε), επιβεβαιώνοντας εκείνο το αφήγημα περί επαναστάσεων που παρά/ή λόγω των ευγενών προθέσεών τους, οδηγούν τελικά σε εκατόμβες θυμάτων.
Και ωστόσο όταν η ίδια τιμωρούσε στη Meereen τους απελεύθερους σκλάβους που στρέφονταν ενάντια στους αφέντες τους (“Sons of the Harpy”), όταν διαμοίραζε την ενοχή σε μια πολιτική των ίσων αποστάσεων, δείχνοντας οίκτο στους πρώην θύτες και αποδίδοντας ευθύνη στα πρώην θύματα, δεν θεωρήθηκε τρελή, αλλά ως ένας ακόμα πολιτικός που σηκώνει τα μανίκια και καταπιάνεται με τη βρώμικη δουλειά της πολιτικής.
Ίσως λοιπόν η Daenerys να μην αποτρελαίνεται ακούγοντας τις καμπάνες του King’s Landing να ηχούν τον ήχο της παράδοσης, αλλά να οδηγεί στη λογική της προέκταση τη βία, το μόνο νόμισμα με καθολική κυκλοφορία στον κόσμο του GoT.
Η Daenerys θέλησε να επιτύχει την ουτοπία της εντός του ιστορικού χρόνου. Όχι τόσο αλλάζοντας τους παλιούς ανθρώπους με νέους, όσο χρησιμοποιώντας τα παλαιά μέσα στην ύστατη κατάληξη της λογικής τους.
Ο ιστορικός χρόνος –με βία– την εξέβαλε από τις κοίτες του.
«Μα Ποιος Κυβερνά Επιτέλους Αυτόν τον Τόπο;» Ο Hobbes ή ο Locke;
Δίχως λαό και δίχως ηγέτη, πρέπει ωστόσο κάπως να κυβερνηθεί το Westeros. Οι νέοι άρχοντες των 7 παλαιών Οίκων θα αποφασίσουν.
Η πρόταση του Sam για την απόδοση του δικαιώματος της ψήφου σε όλο τον πληθυσμό, συναντά τον καγχασμό των υπολοίπων. Λένε: «τότε ας ψηφίσουν και οι σκύλοι», «θα ρωτήσω το άλογό μου», φέροντας αντεστραμμένα στο προσκήνιο την ύστατη φράση της Daenerys: «they don’t get to choose»…
Επίσης, ο Edmure Tully αυτοπροτείνεται για βασιλιάς –δεν έχει όμως τη στόφα του ηγέτη και έτσι με συνοπτικές διαδικασίες αποσύρεται.
Τελικά, επιλέγεται ο Bran Stark. Ως three-eyed raven, ο Bran γνωρίζει ό,τι έχει συμβεί, είναι η «μνήμη του κόσμου του, ο φύλακας των ιστοριών των πολέμων, των γάμων, των σφαγών, των λιμών, των θριάμβων και των συντριβών του». Είναι δηλαδή η «κουκουβάγια της Αθηνάς», το σύμβολο της σοφίας, «που πετά μόνο αφού πέσει το σούρουπο», σύμφωνα με την περίφημη φράση του Hegel.[8] Αλλιώς: μια ιστορική περίοδος καθίσταται διαυγής και γνώσιμη μόνο στο τέλος της.
Έχουμε ωστόσο εδώ το τέλος μιας εποχής; Επίκειται τώρα η επόμενη, το νέο στάδιο μιας εξελικτικής πορείας της Ιστορίας ή έχουμε και πάλι την επανάληψη του κύκλου;
Η νέα εκδοχή της μοναρχίας στον κόσμο του GoT παύει να είναι απόλυτη και κληρονομική. Οι δευτεραγωνιστές έχουν διασωθεί, έχουν αναλάβει τα ηνία των οίκων τους –κάτι που σε κανονικές συνθήκες δεν θα ήταν βέβαιο– και απαρτίζουν το νέο βασιλικό συμβούλιο, ένα συμβούλιο που μοιάζει πιο φιλελεύθερο και ουμανιστικό. Τους βλέπουμε άλλωστε να προσπαθούν αμήχανα να επιτελέσουν τους τύπους που προστάζει το πρωτόκολλο. Οι ρόλοι είναι κυρίως επιτελεστικότητα και επανάληψη –και ενίοτε η επανάληψη επιφέρει μεταλλαγές.
Από την άλλη, η Sansa Stark διεκδικεί και παίρνει την αυτονομία του Winterfell. Ήδη το μονοπώλιο της βίας γίνεται δυοπώλιο και το ενιαίο βασίλειο καθίσταται και πάλι (άναρχη;) διεθνής κοινωνία.
Ενδεχομένως σε λίγο έξω από τις πύλες του King’s Landing θα εμφανιστούν οι πρώτοι συνταγματολόγοι για να προτείνουν τις δικές τους εκδοχές της λοκιανής περιορισμένης μοναρχίας.
Ενδεχομένως σε λίγο την αυτονομία του Winterfell θα την επιδιώξουν και άλλοι Οίκοι, με τον κόσμο του Westeros να παλινδρομεί και πάλι στο χομπσιανό πόλεμο όλων εναντίων όλων.[9]
Για την Ιστορία και τους Μηχανισμούς της, για Δράκους και Απέθαντους
Η Κουκουβάγια της Αθηνάς ήδη πέταξε σαν το κοράκι με τους 3 οφθαλμούς του Bran. Το πρώτο ιστορικό βιβλίο για τους πολέμους που συγκλόνισαν το Westeros έχει ήδη γραφεί από τον μέιστερ Ebrose και παραδίδεται στο συμβούλιο. Η ιστορία αρχίζει να γράφεται πάντα την επομένη του γεγονότος, είναι η συνέχεια του πολέμου με άλλα μέσα.
Ο Tyrion αναζητά μάταια τη θέση του στην ιστορική αφήγηση. Δεν έχουν λάβει ακόμα χώρα οι ναπολεόντειοι πόλεμοι που, όπως επισήμανε ο Georg Lukács, έριξαν τις μάζες εντός της Ιστορίας, κατέστησαν τους λαούς υποκείμενο της, εμπεδώνοντας την αίσθηση πως η ιστορία όντως κυλά και πως αυτοί είναι το κινούν της.[10] Όχι, ακόμα η ιστορία παραμένει η διήγηση των μεγάλων ημερομηνιών και ηγετών. Και ο Tyrion λείπει από αυτήν, καθώς δεν υπήρξε ηγέτης.
Ή λείπει γιατί η ατομική ιστορία ακόμα και αν συμπίπτει χρονολογικά με τη γενική ιστορία, δεν μπορεί να επιτύχει τη συνολική της θέαση. Το πραγματικό της πραγματικότητας διαφεύγει της συμβολικής αναπαράστασής της, η οποία με τη σειρά της σπάει σε δέσμες αφηγήσεων. Ακόμα και αν τα πολιτικά των 7 Οίκων έχουν προς στιγμήν κοπάσει, ήδη εκκινούν και πάλι στην αφήγηση των ιστορικών, στην κατανομή των αιτιωδών σχέσεων και των δρώντων.
Αν ο Tyrion έχει μια ελπίδα να αποκτήσει ιστορική ορατότητα, αυτή ίσως βρίσκεται στα τραγούδια των τροβαδούρων, στους θρύλους που θα αναπτυχθούν στα χωριά και στα σοκάκια του Westeros –κάτι τέτοιο όμως θα πάρει αιώνες για να κωδικοποιηθεί επίσημα, θα απαιτηθεί η επιστημολογική επανάσταση της προφορικής ιστορίας, δηλαδή του εκδημοκρατισμού των φωνών.
Ωστόσο, το ερώτημα παραμένει διπλό. Πέραν του ποιοι είναι αυτοί που γράφουν την Ιστορία και πώς την γράφουν, εξίσου καίριο είναι το κατά πόσο η Ιστορία είναι ένα συνονθύλευμα γεγονότων δίχως έναν κεντρικό πυρήνα αιτιότητας ή αν πράγματι υπάρχει μια λογική της Ιστορίας.
Πριν από 8 χρόνια είχαμε εικάσει πως οι δράκοι που τότε εκκολάπτονταν ίσως συμβόλιζαν τον περίφημο Λεβιάθαν του Hobbes, την απόλυτη ισχύ που επιτρέπει στο κράτος να γαληνεύσει τη βίαιη φυσική κατάσταση κατισχύοντας και κυριαρχώντας επί των υπηκόων του.[11] Άλλωστε, πολλοί κριτικοί είχαν από νωρίς παρατηρήσει πως ο σπαρασσόμενος κόσμος του GoT μάλλον είχε ως μοντέλο του τον αγγλικό εμφύλιο του 1642 που ενέπνευσε τον Hobbes.
Ωστόσο, στο GoT η Μητέρα των Δράκων δεν κατισχύει, ενώ αμέσως μετά το θάνατό της, ο εναπομείνας δράκος Drogo στρέφει τις φλόγες του προς το Σιδερένιο Θρόνο έως ότου αυτός να λιώσει. Αν όμως οι δράκοι δεν είναι τελικά ο Λεβιάθαν και η βασιλεία του Bran μέλλει να εξελιχθεί στα λοκιανά πλαίσια, τότε τι συμβολίζουν;
Ίσως κάτι πολύ ευρύτερο. Οι «δράκοι» είναι η μεγαλύτερη μηχανή παραγωγής ισχύος στον κόσμο του GoT. Ο δράκος που έχει περιέλθει στην πλευρά των White Walkers συντρίβει σε λίγες στιγμές το περίφημο Τείχος που ορθωνόταν για 8.000 χρόνια, χτισμένο από ύλη και μαγεία. Ο δράκος της Daenerys εκμηδενίζει την απόρθητη πρωτεύουσα. Ενώ πριν καν συμβούν αυτά και μόνο η φήμη της γέννησής τους έφτανε για να διαταράξει τις ισορροπίες ισχύος στο Westeros.
Ίσως λοιπόν αυτή η ακατάβλητη ισχύς που απελευθερώνεται και η οποία ανατρέπει τελείως την «τεχνολογική» (γιατί στο fantasy η μαγεία είναι ένας είδος τεχνολογίας) και στρατιωτική ισορροπία του GoT να μην είναι κάτι άλλο από τα νέα μέσα παραγωγής που αναδύονται και ασφυκτιούν στις παλαιές σχέσεις και θεσμίσεις, σύμφωνα με την ανάγνωση του Marx. Στην περίπτωση αυτή λοιπόν, οι δράκοι, δηλαδή η παραγωγική συνθήκη του καπιταλισμού, είναι ο μηχανισμός που θέτει σε κίνηση την Ιστορία του Westeros και το φέρνει μπροστά στο αχνοχάραμα της νεωτερικότητας.
Πέρα από τους δράκους, μια ακόμα παρουσία, ένα πλούσιο, υπερκαθορισμένο σύμβολο ανθίσταται στη μονοσήμαντη ερμηνεία της Ιστορίας στο GoT –οι White Walkers, οι νεκροί που δίχως φαινομενικό αίτιο ή σκοπιμότητα ξυπνούν έπειτα από χιλιάδες χρόνια.
Αποτελούν το ασυνείδητο του πολιτισμένου Westeros; Είναι η εκδίκηση της απώθησης που επιστρέφει, σύμφωνα με τον Freud; Η ερμηνεία του ονείρου της μακράς Νύχτας που πλησιάζει περιπλέκεται ακόμα περισσότερο με την εμφάνιση του Night King. Ο ηγέτης των White Walkers διακρίνεται από τα απροσμέτρητα πλήθη των ζωντανών-νεκρών (και αυτή είναι η αντεστραμμένη εμφάνιση του λαού στο GoT) και ταυτόχρονα τα καθοδηγεί, ενώ με ένα του νεύμα, συγκλονιστικά, ανασταίνει την πιο κρίσιμη στιγμή όσους μόλις έχουν σκοτωθεί στη μάχη του Winterfell. Είναι λοιπόν ένας αντεστραμμένος Μεσσίας; Ένας Ιησούς της κολάσεως;
Ή αντιθέτως, μήπως είναι ο Άγγελος της Ιστορίας του Walter Benjamin, που στρέφει τη ράχη του προς το μέλλον και το βλέμμα του προς το παρελθόν (και οι νεκροί τι άλλο είναι από το παρελθόν par excellence;), που αντιμετωπίζει την Ιστορία ως Ανάμνηση και όχι ως συνεχές προόδου, που υπόσχεται τη λύτρωση στους ηττημένους που ακόμα μάχονται έναν εχθρό που ήδη τους έχει νικήσει;[12]
Μήπως λοιπόν με την Daenerys να δρα στον κόσμο των ζώντων για να τον λυτρώσει και τον Night King να υπόσχεται την αποκατάσταση των νεκρών της τραγωδίας της Ιστορίας, έχουμε τη ρήξη στον ιστορικό χρόνο του GoT και την έλευση της μεσσιανικής στιγμής;
Όπως και να έχει, δυο μαχαιριές από τους κεντρικούς ήρωες του οίκου των Stark, της Arya στον Night King και του John Snow στην Daenerys, θα κλείσουν αυτό το ρήγμα, θα ουδετεροποιήσουν και πάλι τη ροή του ιστορικού χρόνου.
Η αμφισημία της δικαιοσύνης
Ο καταληκτικός κύκλος του GoT δίχασε το κοινό του. Η βασική κατηγορία που προσάφθηκε στους Benioff και Weiss είναι πως περιέβαλαν με plot armour («σεναριακή ασπίδα») τους εναπομείναντες «καλούς» ήρωες. Δηλαδή πως παρά τις τροπές του σεναρίου, παρά τις ακατάβλητες περιστάσεις στις οποίες αυτοί βρίσκονταν, εντούτοις πάντα διασώζονταν. Κοινώς, το GoT έπαψε να κάνει αυτό που το κατέστησε τόσο εμβληματικό –να σκοτώνει τους ήρωές του.
Οι ήρωές του σταμάτησαν να είναι έρμαια δυνάμεων που τους ξεπερνούν: της ιστορικής πορείας των πραγμάτων, των αστάθμητων συμβάντων και των αναμενόμενων επιπτώσεων, της βίας που μαζικά εκλύεται τον καιρό του πολέμου. Συνακόλουθα, το GoT έπαψε να μιλά για μια κοινωνία σε αναταραχή και μετάβαση και υπαναχώρησε στην κλασική ατομοκεντρική αφήγηση του Hollywood. Αν το κυριότερο όλων θέμα του GoT ήταν η Ιστορία, τα τελευταία επεισόδια αναζήτησαν το μίτο της κατεξοχήν στις ατομικές πράξεις και την ψυχολογία.
Ωστόσο, ακόμα και αν η πραγματικότητα του GoT αποδείχθηκε υπερβολικά πραγματική για να την αντέξει η ίδια η αφήγησή του (δηλαδή η κυρίαρχη ιδεολογία με την ευρύτερη έννοια, που ως τέτοια πάντα διατρέχει ένα από τα κύρια μέσα της, τις αφηγήσεις), εντούτοις συγκεκριμένα ίχνη και εκβάσεις των τελευταίων επεισοδίων δείχνουν πως δεν είναι πάντα εφικτή η απόλυτη ουδετεροποίηση. Κάτι, πάντα, διαφεύγει.
Η σωτηρία των καλών ηρώων επειδή αυτοί είναι καλοί συνεπάγεται την πίστη στη δικαιοσύνη, η οποία και εγγυάται τη διάκριση μεταξύ καλού και κακού και διασώζει το πρώτο από το δεύτερο.
Ωστόσο γνωρίζουμε πως σε ένα μη μεταφυσικό σύμπαν, σε ένα σύμπαν δίχως Θεό, η δικαιοσύνη δεν μπορεί παρά να είναι μια ανθρώπινη έννοια. Και πως αν δεν προσφεύγουμε σε κάποια δικαιική κανονιστικότητα –θεμελιωμένη σε κάποια α-ιστορική δομή του ανθρώπινου Λόγου, όπως στον Kant, ή σε κάποια ανθρωπολογική παραδοχή περί αγαθότητας, όπως στον Rousseau– τότε το θεμέλιό της δεν είναι άλλο από μια πρωταρχική και ιδρυτική του δικαίου στιγμή βίας.
Το GoT ελκύεται και απωθείται από αυτή την ιδέα. Την απωθεί όταν καταφεύγει στο αφηγηματικό μέσο της ποιητικής δικαιοσύνης, όταν δηλαδή ο φταίχτης πληρώνεται με το ίδιο νόμισμα, όταν σε μια ειρωνική αντιστροφή της μοίρας υπόκειται ακριβώς αυτό που προκάλεσε. Έτσι, όταν αντί να στεφθεί το στέμμα που τόσο επιθυμεί ο Viserys, χύνεται λιωμένο χρυσάφι στο κεφάλι του, όταν o Walder Frey εν αγνοία του καταβροχθίζει τους γιους του μέσα σε μια πίτα και ο Ramsey ξεσκίζεται από τα σκυλιά του που τόσους ξέσκισαν, τότε μοιάζει πως στον κόσμο του GoT υπάρχει εντέλει μια δομή δικαιοσύνης, υπερβατική, ακατάλυτη από την αδιάκοπη βία.
Ωστόσο, στο πιο κομβικό σημείο της αφήγησής του, το GoT εγκαταλείπει – πιθανώς άθελα, δηλαδή ασυνείδητα– αυτή την πίστη στην απόδοση της δικαιοσύνης έστω την ύστατη στιγμή. Η πιο αναμενόμενη τιμωρία καθ’ όλη τη διάρκειά του ήταν αυτή της Cersei, του χαρακτήρα που ενσάρκωσε πληρέστερα όλων (και μόνο με τον Ramsey σε απόσταση αναπνοής) το ριζικό κακό. Ωστόσο όταν ο θάνατός της επέρχεται, δεν έχει καθόλου το χαρακτήρα της ποιητικής δικαιοσύνης.
Στο τελευταίο επεισόδιο, ο Tyrion παραμερίζει τα χαλάσματα που σκεπάζουν τη νεκρή Cersei, για να την δει, σε ένα υπέροχο πλάνο-νεκρή φύση, να αναπαύεται γαλήνια, δίπλα στον εραστή-αδερφό της.
Η Cersei δεν εκτελέστηκε από χέρι δικαιοσύνης (η Arya αποτυγχάνει να την βρει) και ούτε απολογήθηκε ποτέ.
Και αν τελικά δεν υπάρχει υπερβατική δικαιοσύνη στον κόσμο του GoT, τότε με ποιο δίκαιο βρέθηκε ένοχη και ποιο δικαστήριο καταδίκασε το εγχείρημα της Daenerys να εγκαθιδρύσει μια μορφή δικαιοσύνης;
Ουτοπικές Φυγές
Οι παραδοσιακές ουτοπίες πάντα προφυλάσσονται με ορύγματα από τον υπαρκτό κόσμο, γράφει ο Fredric Jameson.[13] Δεν φτάνεις εύκολα, δεν φτάνεις με σχέδιο εκεί. Πρέπει να χαθείς στη θάλασσα και να σε βρουν στις ακτές τους. Πρέπει να κοιμηθείς έναν αιώνα και να ξυπνήσεις στα κρεβάτια τους.
Η ουτοπική φαντασία σπάνια περιγράφει τη διαδικασία μετάβασης σε αυτές και την απώθηση αυτή τη θεραπεύει περιγράφοντας με λεπτομέρειες εξονυχιστικές αυτή τη νέα, τελειότερη διαρρύθμιση του κόσμου.
Οι ουτοπίες δεν εμπεριέχουν τις συνθήκες της γένεσής τους, γιατί αν το έκαναν θα κινδύνευαν με μόλυνση από τις χαίνουσες πληγές του παρελθόντος. Μα είναι ταυτόχρονα οι ίδιες αυτές πληγές που προκαλούν την ουτοπική παρόρμηση.
Ακολουθώντας επί οκτώ κύκλους την Daenerys να χτίζει έναν ίσως δικαιότερο κόσμο, το GoT δοκίμασε να περιγράψει τη μετάβαση σε μια από αυτές. Σταμάτησε στη μέση, με τον τρόμο της τρέλας, καθώς η ουτοπική φαντασία του συνάντησε τα όρια των ιδεολογικών και αφηγηματικών αναπαραστάσεών μας. Τα τέντωσε και ύστερα τινάχθηκε το ίδιο προς τα πίσω.
Η τελική εκδοχή του GoT συναιρεί στην πραγματικότητα δύο εκδοχές, καθώς η προσπάθεια να αρθρώσει κάτι ανέφικτο να ειπωθεί, το άφησε διχασμένο.
Η Arya αποφασίζει να μπαρκάρει δυτικά του Westeros, προς τα εκεί όπου δεν υπάρχουν χάρτες. Αν δεχτούμε πως ο ιστορικός χρόνος του GoT υπό τη βασιλεία πλέον του Bran the Broken τείνει στην έναρξη της Αναγέννησης και άρα στην εποχή των Μεγάλων Ανακαλύψεων, τότε η Arya ετοιμάζεται να αποκαλύψει την terra incognita του δικού της κόσμου: να ανακαλύψει δυνατότητες που κανείς δεν φανταζόταν, να συναντήσει κοινωνίες βασισμένες σε ριζικά έτερα οργανωτικά αξιώματα. Να συναντήσει δηλαδή την έμπνευση των Thomas More (Utopia, 1516) και των Tommaso Campanella (The City of the Sun, 1602)[14] του δικού μας κόσμου και να ιδρύσει τις ουτοπικές νήσους του GoT.
Ο John Snow, από την άλλη, αποφασίζει να διαφύγει και πάλι υπερβόρεια, πέραν του Τείχους. Μαζί του ακολουθούν πιστά οι Wildlings. Δίχως πια την ύπαρξη των White Walkers, τα υπερβόρεια είναι ένας πραγματικά άγραφος καμβάς –όπως θα τον ήθελε ο Popper– ενώ το πρώτο λουλούδι ανθίζει μέσα στο χιόνι. Ίσως εκεί να καταφέρει να ιδρύσει την πόλη της Νέας Αρμονίας, όπως κάποτε αποπειράθηκε στη φρέσκια Αμερική ο Robert Owen (1824).
Αν λοιπόν το GoT απέτυχε να σκιαγραφήσει μια πιθανή διαδρομή προς την ουτοπία, ωστόσο καταφεύγει σε αυτήν ως υπόσχεση ώστε να κλείσει την αφήγησή του. Δίχως αυτή την κίνηση άλλωστε, δεν θα μπορούσε να δικαιώσει –ύστερα από τους ποταμούς αίματος που χύθηκαν– τη μικρή πολιτική αλλαγή που προκρίνει στο Westeros. Αν δεν πρότεινε εκ νέου την ουτοπία με την Arya και τον John Snow, θα ήταν αφόρητη η καταδίκη της στο πρόσωπο της Daenerys. Δεν θα μπορούσε να υποστηρίξει πως το αίμα που έκρυβε η υπόσχεσή της ήταν περισσότερο από όσο ήδη χύθηκε.
Είναι αυτό λοιπόν το πιο ισορροπημένο τέλος που θα μπορούσε να έχει το GoT; Το ρεφορμιστικό μαστόρεμα μιας καταστατικής αντινομίας;
Πίσω στην πατρίδα του Westeros τα πρώτα συμβούλια λαμβάνουν χώρα, ένα πιο ουμανιστικό πνεύμα φαίνεται να επικρατεί. Οι Unsullied αποχωρούν από τα εδάφη του και θα ακολουθήσουν και οι Dothraki –η ετερότητα που για οκτώ κύκλους κινούνταν προς την καρδιά του Westeros, το King’s Landing, και πάλι αποχωρεί (και ίσως έτσι οι άρχοντές του να γλιτώσουν τον πειρασμό της εθνοκάθαρσης).
Στον λόγο με τον οποίο προτείνει τον Brann ως νέο βασιλιά, ο Tyrion σκιαγραφεί όλους τους άξονες του πολιτικού από την εποχή του μεσαίωνα έως τις μέρες μας:
Τι ενώνει τους ανθρώπους; Οι στρατοί; Το χρυσάφι; Οι σημαίες; Οι ιστορίες.
Στον «στρατό» κωδικοποιούνται τα πολιτικά του μεσαίωνα, στον «χρυσό» η περίοδος του μερκαντιλισμού και των πρωταρχών του καπιταλισμού, στη «σημαία» η φαντασιακή κοινότητα του έθνους-κράτους, ενώ στις «ιστορίες» η σύγχρονη μαζική δημοκρατία των κομμάτων.
Προτείνει λοιπόν ο Tyrion μια λογική εξέλιξης του πολιτικού που συμπίπτει ακριβώς με όσα συνέβησαν στον δικό μας κόσμο, από τα γνήσια μεσαιωνικά του χρόνια έως τη σημερινή του ημέρα.
Όμως μια τέτοια εξέλιξη συνεπάγεται επίσης, ακολουθώντας τη λογική της ιστορικής επανάληψης που προκρίνει το GoT, εκατονταετείς και παγκόσμιους πολέμους, αστικές και εργατικές επαναστάσεις, αποικιοκρατία και κρεματόρια.
Έπρεπε λοιπόν να φονευθεί η Daenerys;
Αντί Επιλόγου
Όπως έχει καταδείξει ο Ricoeur, εμείς οι άνθρωποι γλυτώνουμε από τη διαρκή κατάρρευση και αποσύνθεση της ταυτότητάς μας χάρη στην αφήγηση.[15] Με την αφήγηση βγάζουμε νόημα, από τις ιστορίες δομούμαστε. Επίσης, ο Zizek έχει υποστηρίξει προκλητικά πως είναι ευκολότερο να φανταστούμε το τέλος του Κόσμου, παρά το τέλος του καπιταλισμού –άλλωστε, και χαρακτηριστικά, αφθονούν οι ταινίες που αναφέρονται στο πρώτο, σπανίζουν πλέον όσες αναφέρονται στο δεύτερο. Ταυτόχρονα, ακόμα και τα έργα που προσεγγίζουν το ενδεχόμενο του τέλους το κόσμου, τελικά πισωγυρίζουν. Ένας deus ex machina ήρωας πάντα σώζει την παρτίδα.
Αν λοιπόν φανταζόμαστε τον κόσμο μόνο έως την προτελευταία στιγμή του τέλους του και η αφήγηση μάς αιχμαλωτίζει στη μαγεία της ταύτισης και της ολότητας, το GoT θα μπορούσε να κλείσει λαμβάνοντας δυο εναλλακτικές, πολύ πιο ενδιαφέρουσες και πρωτόγνωρες κατευθύνσεις, οι οποίες θα κλόνιζαν τις αφηγηματικές και ιδεολογικές παραδοχές που δομούν τη σχέση μας με την πραγματικότητα του κόσμου.
Στην πρώτη εκδοχή, οι White Walkers θα κέρδιζαν τη μάχη του Winterfell. Οι αγαπημένοι μας ήρωες θα σκοτώνονταν έως και τον τελευταίο και έπειτα θα ανασταίνονταν για να πολεμήσουν και αυτοί ως ζωντανοί-νεκροί. Θα προέλαυναν προς το νότο, θα συνέτριβαν τον στρατό της Cersei και θα διαχέονταν σε όλο το Westeros. Σύνολη η ανθρωπότητα θα μετατρεπόταν στο αντίστροφό της, βυθιζόμενη στη μαύρη τρύπα της βίας που η ίδια προκάλεσε.
Στη δεύτερη εκδοχή, ο στρατός των White Walkers θα έφτανε και πάλι έξω από τα τείχη του King’s Landing, ωστόσο θα έβρισκε αντίσταση. Και εμείς ως θεατές θα εξωθούμασταν να ταυτιστούμε με την Cersei, σε αυτή την έως εσχάτων μάχη της ανθρωπότητας.
Και ίσως τότε, στις δυο αυτές εναλλακτικές εκδοχές του GoT, να διαισθανόμασταν λίγο περισσότερο την άβυσσο που μας γνέφει από τον πυρήνα της πολιτικής.
Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)
Υποσημειώσεις
Προσθέστε σχόλιο