Παγανιστικά Χριστούγεννα, Ξανά.

Το άρθρο “Pagan Christmas, Again.” του Tim O’Neill, δημοσιευμένο στις 15 Δεκεμβρίου 2024, εξετάζει την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι τα Χριστούγεννα και οι παραδόσεις τους έχουν παγανιστικές ρίζες. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι, παρά τις συχνές αναφορές σε άρθρα, μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ποπ ιστορία, ελάχιστα στοιχεία των Χριστουγέννων είναι αρχαία, ακόμα λιγότερα προχριστιανικά και σχεδόν τίποτα δεν είναι παγανιστικό. Ο O’Neill αναλύει συγκεκριμένα στοιχεία, όπως την ημερομηνία των Χριστουγέννων (25 Δεκεμβρίου), την προέλευση του δέντρου των Χριστουγέννων, το έθιμο της ανταλλαγής δώρων, το γιορτινό φαγοπότι, καθώς και σύμβολα όπως το γκι, τον κισσό και τον Άγιο Βασίλη. Με βάση ιστορικά δεδομένα και μελέτες, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πολλές από αυτές τις παραδόσεις είτε έχουν χριστιανικές ρίζες είτε αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα από παγανιστικές πρακτικές. Για παράδειγμα, η σύνδεση των Χριστουγέννων με τη ρωμαϊκή εορτή των Σατουρναλίων ή με τη γέννηση του Μίθρα αμφισβητείται, καθώς τα διαθέσιμα στοιχεία δεν υποστηρίζουν άμεση σύνδεση. Επιπλέον, παραδόσεις όπως το χριστουγεννιάτικο δέντρο εμφανίζονται σε μεταγενέστερες περιόδους και δεν έχουν σαφή παγανιστική προέλευση. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η ιδέα των παγανιστικών ριζών των Χριστουγέννων είναι διαδεδομένη, αλλά συχνά βασίζεται σε παρανοήσεις ή υπεραπλουστεύσεις της ιστορίας. Συνιστά την εξέταση των ιστορικών στοιχείων με κριτική ματιά και την αποφυγή της άκριτης αποδοχής δημοφιλών μύθων.

Για μια πιο λεπτομερή ανάλυση, μπορείτε να διαβάσετε το αυθεντικό πλήρες αγγλικό άρθρο εδώ. Ακολουθεί η μετάφρασή του στα ελληνικά.

Κώστας Παλούκης

Κάθε χρόνο συναντάμε, οπωσδήποτε, αμέτρητα άρθρα, μιμίδια και ισχυρισμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σχετικά με τις υποτιθέμενες «παγανιστικές ρίζες» των Χριστουγέννων. Όπως συμβαίνει με το Halloween και το Πάσχα, ακτιβιστές αντι-θεϊστές βρίσκονται σε ένθερμη συμφωνία με νεοπαγανιστές και ακόμα και μερικούς ευαγγελιστές Χριστιανούς, ότι η ημερομηνία και σχεδόν όλες οι κύριες παραδόσεις και έθιμα των Χριστουγέννων είναι στην πραγματικότητα παγανιστικά. Άρθρα και βιβλία ποπ ιστορίας είναι γεμάτα από αυτούς τους γεμάτους αυτοπεποίθηση ισχυρισμούς. Όμως, στην πραγματικότητα, πολύ λίγα πράγματα σχετικά με τα Χριστούγεννα είναι αρχαία, ακόμα λιγότερα είναι προχριστιανικά, και σχεδόν τίποτα από αυτά δεν είναι παγανιστικό.

Η ιδέα ότι τα Χριστούγεννα και οι παραδόσεις τους έχουν παγανιστική προέλευση είναι μία από αυτές τις διαδεδομένες αντιλήψεις που «όλοι γνωρίζουν». Επαναλαμβάνεται ατελείωτα σε ειδησεογραφικά άρθρα, εποχικά ρεπορτάζ στην τηλεόραση, άρθρα ποπ ιστορίας στο διαδίκτυο και, φυσικά, μιμίδια. Πολλοί αντιθεϊστικοί (anti-theistic στο πρωτότυπο) λογαριασμοί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρουσιάζουν μια σειρά από αυτάρεσκα μιμίδια που «υπενθυμίζουν» στους Χριστιανούς και σε όλους τους άλλους ότι τα Χριστούγεννα ήταν στην πραγματικότητα μια παγανιστική εορτή που υιοθετήθηκε από τον Χριστιανισμό.

Η ημερομηνία της 25ης Δεκεμβρίου, η ανταλλαγή δώρων, το φαγοπότι και το ποτό, το χριστουγεννιάτικο δέντρο, το γκι, ο κισσός και ακόμα και ο Άγιος Βασίλης, μας διαβεβαιώνουν, έχουν όλα παγανιστικές ρίζες. Φιγούρες του αθεϊστικού χώρου, όπως ο Seth Andrews και ο “Aron Ra”, περιγράφουν με ενθουσιασμό αυτές τις υποτιθέμενες παγανιστικές ρίζες, με αναφορές που είναι εμφανώς φορτωμένες από ισχυρισμούς, αλλά ελλιπείς σε αποδείξεις και εντελώς στερούμενες οποιασδήποτε μνείας σε ακαδημαϊκές πηγές.

Θα περίμενε κανείς ότι αυτά τα τελευταία στοιχεία θα χτυπούσαν καμπανάκι για το κοινό τους, το οποίο υποτίθεται ότι αποτελείται από «σκεπτικιστές», αλλά φαίνεται πως οι περισσότεροι απλά αποδέχονται αυτό το μήνυμα χωρίς ερώτηση. Εξάλλου, «όλοι γνωρίζουν» ότι όλα αυτά είναι αλήθεια, σωστά; Εκτός κι αν, όταν πρόκειται για την ιστορία, αυτό που «όλοι γνωρίζουν» συχνά αποδεικνύεται εν μέρει ή ακόμη και εντελώς λάθος.

Ποια είναι λοιπόν η πραγματική ιστορία πίσω από την προέλευση αυτών των πραγμάτων, και πόσα από αυτά, αν υπάρχει κάποιο, έχουν πράγματι παγανιστικές ρίζες; Η απάντηση είναι: εκπληκτικά λίγα. Σε αυτό το άρθρο θα εξετάσουμε κάθε ένα από αυτά με τη σειρά και θα δούμε τι μπορούν να μας πουν οι πραγματικές αποδείξεις και οι ακαδημαϊκές μελέτες.

Η Ημερομηνία των Χριστουγέννων

Ένας αξιοσημείωτος αριθμός από αυτές τις ιδέες για «παγανιστικά Χριστούγεννα» έχουν τελικά χριστιανική προέλευση. Αυτό συμβαίνει επειδή μεγάλο μέρος της προτεσταντικής παράδοσης υιοθέτησε τη θέση του Sola scriptura (μόνο μέσω της Γραφής) –εάν ένα δόγμα ή μια πρακτική δεν βρισκόταν ή δεν βασιζόταν σε κάτι στη Βίβλο, έπρεπε να απορριφθεί. Έτσι, πολλές καθολικές δοξασίες και παραδόσεις, τις οποίες οι Προτεστάντες θεωρούσαν ότι δεν είχαν βιβλική βάση, εγκαταλείφθηκαν στις προτεσταντικές περιοχές. Δυστυχώς, ορισμένες από αυτές τις παραδόσεις, εορτές και πρακτικές, καθώς και οι λαϊκές παραδόσεις που συνδέονταν με αυτές, ήταν πολύ δημοφιλείς –ιδιαίτερα αυτές που περιλάμβαναν φαγοπότι και διασκέδαση. Έτσι, οι οπαδοί της μεταρρύθμισης και οι πουριτανοί έπρεπε μερικές φορές να καταβάλουν μεγάλη προσπάθεια για να πείσουν τους ανθρώπους ότι ήταν κακή ιδέα.

Τα Χριστούγεννα ήταν σίγουρα ένα παράδειγμα μιας καλά εδραιωμένης και πολύ δημοφιλούς εορτής, εναντίον της οποίας έπρεπε να κηρύξουν οι οπαδοί της  μεταρρύθμισης. Ένα επιχείρημα ήταν ότι η 25η Δεκεμβρίου ως ημερομηνία γέννησης του Ιησού δεν είχε καμία βάση στη Γραφή και ότι τα Ευαγγέλια αποδεικνύουν ακόμη και ότι δεν μπορούσε να είναι η σωστή ημερομηνία. Ένα επιχείρημα που εξακολουθούμε να ακούμε ακόμη και σήμερα, ακόμη και από μη Χριστιανούς, είναι ότι ο Ιησούς δεν θα μπορούσε να είχε γεννηθεί τότε, επειδή αυτή η ημερομηνία βρίσκεται στη μέση του χειμώνα και οι βοσκοί δεν θα βρίσκονταν στα χωράφια με τα πρόβατά τους, όπως αναφέρουν τα Ευαγγέλια. Στην πραγματικότητα, αυτό το στοιχείο βρίσκεται μόνο σε ένα από τα δύο Ευαγγέλια που περιγράφουν τη γέννηση του Ιησού –βλέπε Λουκάς 2:8-20.

Φυσικά, οι κριτικοί μελετητές είναι ιδιαίτερα σκεπτικιστές σχετικά με το αν αυτό ή οποιοδήποτε από τα στοιχεία στις δύο εξαιρετικά αντιφατικές Αφηγήσεις της Βρεφικής Ηλικίας του Κατά Λουκάν και του Κατά Ματθαίον μπορούν να θεωρηθούν ιστορικά. Αλλά ακόμη και αν αφήσουμε αυτό στην άκρη, ο ισχυρισμός για τους βοσκούς εδώ είναι στην πραγματικότητα λανθασμένος. Οι λόφοι της Ιουδαίας είναι αρκετά ξηροί τον περισσότερο χρόνο, αλλά ο Νοέμβριος και ο Δεκέμβριος είναι οι μήνες με τη μεγαλύτερη βροχόπτωση στην περιοχή, γεγονός που σημαίνει ότι αυτή είναι μια περίοδος καλής βοσκής. Έτσι, μέχρι και σήμερα, οι βοσκοί εξακολουθούν να βόσκουν τα πρόβατά τους εκεί τον Δεκέμβριο, και υπάρχουν ισχυρές αποδείξεις ότι το κάνουν εδώ και πολύ καιρό.

Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι η παραδοσιακή ημερομηνία των Χριστουγέννων έχει βάση στα Ευαγγέλια, αλλά ότι αυτή η συγκεκριμένη ένσταση βασίζεται σε λανθασμένη υπόθεση. Στην πραγματικότητα, οι δύο Αφηγήσεις της Βρεφικής Ηλικίας δεν δίνουν καμία ένδειξη για την εποχή του χρόνου στις ιστορίες τους και –όπως είναι γνωστό– αντιφάσκουν μεταξύ τους για το έτος γέννησης του Ιησού, με ένα κενό δέκα ετών μεταξύ των ιστορικών σημείων αναφοράς στην ιστορία του Κατά Ματθαίον (Ηρώδης ο Μέγας – πέθανε το 4 π.Χ.) και εκείνων στο Κατά Λουκάν (η απογραφή του Π. Σουλπικίου Κυρηνίου, που πραγματοποιήθηκε το 6-7 μ.Χ.). Έτσι, ο προσδιορισμός μιας συγκεκριμένης ημερομηνίας από αυτές τις ιστορίες είναι σχεδόν αδύνατος.

Αυτό εγείρει το ερώτημα: πώς προέκυψε η ημερομηνία της 25ης Δεκεμβρίου; Εάν πιστέψουμε τα πολλά άρθρα ποπ ιστορίας, τα δημοσιεύματα εφημερίδων και τα αθεϊστικά memes, οι Χριστιανοί απλώς «έκλεψαν» μια παγανιστική γιορτή και την επαναπροσδιόρισαν. Απλό. Αλλά ποια παγανιστική γιορτή; Εδώ τα πράγματα γίνονται μπερδεμένα, επειδή αυτές οι δημοφιλείς πηγές δίνουν πολλαπλές και διαφορετικές απαντήσεις, ενώ οι ιστορίες που διηγούνται για αυτές είναι εξαιρετικά ασυνεπείς.

Ρωμαϊκά Σατουρνάλια;

Η παγανιστική γιορτή που πιθανώς αναφέρεται πιο συχνά ως η προέλευση της ημερομηνίας των Χριστουγέννων είναι η ρωμαϊκή γιορτή των Σατουρναλίων. Τα Σατουρνάλια, όπως συχνά μας πληροφορούν, ήταν η πηγή τόσο της ημερομηνίας όσο και των παραδόσεων που συνδέουμε με τα Χριστούγεννα. Για τις παραδόσεις, δείτε παρακάτω. Αλλά ποια ήταν η ημερομηνία των Σατουρναλίων; Ήταν στις 25 Δεκεμβρίου;

Η απάντηση είναι όχι. Τα Σατουρνάλια ήταν μια πολύ αρχαία ρωμαϊκή γιορτή. Ο Σατούρνος ήταν ένας από τους πρώτους ιταλικούς θεούς, και ακόμη και οι Ρωμαίοι δεν ήταν σαφείς σχετικά με την προέλευση ή ακόμα και τη σημασία πολλών από τα έθιμα και τις παραδόσεις του. Συνδεόταν με μια αρχαία χρυσή εποχή και η γιορτή του τον Δεκέμβριο ήταν σίγουρα πολύ δημοφιλής, συνεχίζοντας να γιορτάζεται τουλάχιστον μέχρι τον 6ο αιώνα· δηλαδή, δύο αιώνες μετά τον εκχριστιανισμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αλλά τα Σατουρνάλια έπεφταν στις 17 Δεκεμβρίου, όχι στις 25 Δεκεμβρίου. Το βιβλίο του Μακρόβιου«Σατουρνάλια» –ένα φανταστικό συμπόσιο που διεξάγεται από μια ομάδα ευγενών κατά τη διάρκεια της γιορτής– αναφέρει ότι αρχικά «διαρκούσε μόνο μία ημέρα και εορταζόταν τη δέκατη τέταρτη ημέρα πριν από τις Καλένδες του Ιανουαρίου» (Σατουρνάλια, Ι.10.18). Δηλαδή, στις 17 Δεκεμβρίου.

Επειδή ήταν μια διασκεδαστική γιορτή, οι άνθρωποι συνέχιζαν τις γιορτές για αρκετές ημέρες μετά τις 17, και στη μεγαλύτερη επέκτασή της έφτανε σε μια τελευταία ημέρα εορτασμού που ονομαζόταν Sigillaria. Αλλά αυτό ήταν στις 23 Δεκεμβρίου, οπότε και πάλι δεν φτάνουμε στις 25. Ο Αύγουστος προσπάθησε να περιορίσει τη γιορτή σε τρεις ημέρες, από τις 17 έως τις 20 Δεκεμβρίου (Μακρόβιος, Σατουρνάλια, Ι.10.23), ενώ ο Καλιγούλας, που λάτρευε τα γλέντια, την επέκτεινε και πάλι σε τέσσερις ημέρες (Σουητώνιος, Καλιγούλας, 17). Αλλά ακόμη και στη μεγαλύτερη διάρκεια της, τα Σατουρνάλια ποτέ δεν έφτασαν στις 25 Δεκεμβρίου. Όπως και να το δούμε, τα Σατουρνάλια ήταν κοντά στα Χριστούγεννα, αλλά δεν λειτουργούν ως η προέλευση για την ημερομηνία τους.

Η Γέννηση του Μίθρα;

Για άλλη μια φορά, πληθώρα άρθρων pop ιστορίας και memes μας διαβεβαιώνουν ότι η 25η Δεκεμβρίου ήταν η ημέρα γέννησης του Ρωμαϊκού θεού Μίθρα και ότι αυτή είναι σίγουρα η προέλευση της ημερομηνίας των Χριστουγέννων. Ο Μίθρας είναι ένας από τους πολλούς θεούς που, όπως συχνά υποστηρίζεται, η γέννησή τους γιορταζόταν στις 25 Δεκεμβρίου, μαζί με τον Ώρο, τον Άττι, τον Ντουμούζι, τον Διόνυσο και άλλους. Δυστυχώς, εάν κάποιος μπει στον κόπο να ελέγξει αυτούς τους ισχυρισμούς, δεν μπορεί να βρεθεί κανένα στοιχείο που να τους υποστηρίζει. Αυτοί οι ισχυρισμοί μπορούν να εντοπιστούν μέσα από μια σειρά εξαιρετικά αναξιόπιστων σύγχρονων πηγών, από τον κωμικό Bill Maher, το διαβόητο διαδικτυακό ντοκιμαντέρ συνωμοσίας Zeitgeist (2007) και τη συγγραφέα της θεωρίας του «Μύθου του Ιησού» “Acharya S”, και τελικά στους σε μεγάλο βαθμό φανταστικούς ισχυρισμούς του Kersey Graves στο έργο του από το 1875 The World’s Sixteen Crucified Saviors: or Christianity Before Christ.

Αλλά όλα αυτά είναι ανοησίες. Αντί να γεννηθεί από παρθένο στις 25 Δεκεμβρίου, οι ρωμαϊκές πηγές και απεικονίσεις παρουσιάζουν τον Μίθρα να αναδύεται πλήρως σχηματισμένος από έναν βράχο –τη λεγόμενη petra genetrix– και δεν δίνουν καμία ημερομηνία για αυτό το γεγονός.

Παρά το γεγονός ότι αυτό επαναλαμβάνεται αδιάκοπα από δημοφιλείς πηγές, ο μελετητής του Μιθραϊσμού Roger Beck αναφέρεται στον ισχυρισμό ότι η γέννηση του Μίθρα γιορταζόταν στις 25 Δεκεμβρίου με κάποια απογοήτευση ως «το πιο παλιό από τα “στοιχεία”» (Roger Beck, “Merkelbach’s Mithras”, Phoenix 41.3, 1987, σελ. 296-316, επίσης σελ. 299, σημ. 12). Δεν υπάρχει απολύτως καμία αναφορά για τον Μίθρα να γεννιέται στις 25 Δεκεμβρίου ή για οποιονδήποτε εορτασμό της γέννησής του εκείνη την ημερομηνία.

Brumalia;

Ένας λιγότερο κοινός ισχυρισμός είναι ότι η ημερομηνία των Χριστουγέννων προέρχεται από την αρχαία ρωμαϊκή γιορτή των Brumalia. Μας λένε ότι αυτή η γιορτή έπεφτε στο χειμερινό ηλιοστάσιο –παραδοσιακά δηλαδή στις 25 Δεκεμβρίου– και διαρκούσε συνολικά 24 ημέρες. Δυστυχώς για αυτούς τους ισχυρισμούς, δεν υπάρχουν αναφορές σε αυτήν τη γιορτή σε καμία προχριστιανική πηγή, και όλες οι αναφορές που έχουμε είναι αρκετά μεταγενέστερες και προέρχονται από την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Φαίνεται να πρόκειται για μια μεταγενέστερη γιορτή που ξεκίνησε στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας πολύ μετά την υιοθέτηση του Χριστιανισμού και των Χριστουγέννων από τους Ρωμαίους. Στο εκτενές βιβλίο του Roman Festivals in the Greek East From the Early Empire to the Middle Byzantine Era (Cambridge, 2015), ο Fritz Graf είναι κατηγορηματικός γι’ αυτό, δηλώνοντας ότι «τα Brumalia μαρτυρούνται μόνο στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία» (σ. 201). Οι βυζαντινοί εκκλησιαστικοί σίγουρα δεν ενέκριναν αυτή τη γιορτή και κάποιοι πίστευαν ότι ήταν αρχαία. Ο Ιωάννης ο Λυδός (περ. 490-565) φαίνεται να το πίστευε, αλλά δεν υπάρχουν αναφορές σε αυτήν πριν από τη δική του. Δεδομένου ότι η προχριστιανική περίοδος είναι αυτή για την οποία έχουμε τα περισσότερα στοιχεία για αρχαίες γιορτές, δεν έχει νόημα το γεγονός ότι δεν έχουμε καμία αναφορά σε αυτή τη γιορτή πριν από τον 6ο αιώνα, αν ήταν όντως αρχαία και διαδεδομένη, όπως συχνά υποστηρίζεται. Αυτός είναι ο λόγος που οι μελετητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ήταν μια μεταγενέστερη εξέλιξη.

Κάποιοι προσπαθούν να υποστηρίξουν ότι υπάρχουν παλαιότερες αναφορές επικαλούμενοι διάφορες αναφορές στη “Bruma” και ισχυριζόμενοι ότι αυτές είναι προ του 6ου αιώνα αναφορές στα Brumalia. Ωστόσο, αυτές αναφέρονται στην ημερομηνία έναρξης της χειμερινής περιόδου –στις 24 Νοεμβρίου– ή αποτελούν γενικό όρο για τον χειμώνα συνολικά. Το γεγονός ότι η “Bruma” και το ηλιοστάσιο δεν είναι η ίδια ημερομηνία γίνεται σαφές από τον Βάρρωνα:

Η “Bruma” ονομάζεται έτσι επειδή τότε η ημέρα είναι “brevissimus”, η μικρότερη: το “solstitium”, επειδή εκείνη την ημέρα ο “sol”, ο ήλιος, φαίνεται “sistere”, να σταματά, όταν βρίσκεται πιο κοντά μας. Όταν ο ήλιος φτάσει στο μέσον μεταξύ της bruma και του solstitium, ονομάζεται “aequinoctium”, ισημερία, επειδή η ημέρα γίνεται “aequus”, ίση με τη “nox”, νύχτα.»
(On the Latin Language, VI.8)

Παρόλο που τόσο οι ετυμολογικές όσο και οι αστρονομικές του γνώσεις εδώ είναι αρκετά αμφισβητήσιμες, αυτό το απόσπασμα καθιστά σαφές ότι η Bruma έπεφτε πριν από το χειμερινό ηλιοστάσιο και σηματοδοτούσε την έναρξη της χειμερινής περιόδου. Η αναζήτηση του Fritz Graf εντοπίζει στοιχεία, κυρίως στον Τερτυλλιανό (On Idolatory, Χ.3 και XIV.6), ότι υπήρχε ένας εορτασμός σε αυτήν την πρώιμη Bruma, αλλά δείχνει ότι η ημερομηνία αυτής ήταν η 24 Νοεμβρίου, όχι η 25 Δεκεμβρίου, ή ίσως διαρκούσε μέχρι τις 23 Δεκεμβρίου (βλ. Graf, σ. 203-5).

Πέραν αυτού, φαίνεται ότι η πιο γενική χρήση της λέξης Bruma για να αναφέρεται στη χειμερινή περίοδο είναι αυτή που έδωσε το όνομα στη μεταγενέστερη βυζαντινή γιορτή των Brumalia. Δεν υπήρχε κάποια Brumalia αρκετά πρώιμη ώστε να δώσει τις ημερομηνίες της στα Χριστούγεννα, και η πρώιμη Bruma έπεφτε σε λάθος ημερομηνίες.

Γιορτή του Yule;

Δεδομένου ότι το όνομα Yule παραμένει συνώνυμο των Χριστουγέννων μέχρι και σήμερα, ο ισχυρισμός ότι υπήρχε μια παγανιστική γιορτή με την ονομασία Yule, που αποτέλεσε την προέλευση της ημερομηνίας των Χριστουγέννων, φαίνεται λογικός σε πολλούς ανθρώπους. Αυτό συμβαίνει παρά το γεγονός ότι συχνά συνδέεται με άλλες θεωρίες για παγανιστικές προελεύσεις (όπως αναφέρθηκαν παραπάνω), που στην πραγματικότητα δεν έχουν λογική συνέπεια. Πέραν αυτού, εδώ βρίσκουμε κάποια, αν και όχι πλήρως επιβεβαιωμένα, στοιχεία που υποδεικνύουν μια πιθανή (αλλά όχι βέβαιη) ημερομηνία 25 Δεκεμβρίου για το Yule.

Ο κλασικιστής Peter Gainsford εξηγεί σε ένα πολύ χρήσιμο διαδικτυακό άρθρο (KiwiHellenist, “Concerning Yule”, 18 Δεκεμβρίου 2018) ότι η πρώτη αναφορά σε οποιοδήποτε “Yule” βρίσκεται σε ένα γοτθικό ημερολόγιο αγίων ημερών από τον 6ο αιώνα. Το κείμενο αυτό αναφέρει το fruma jiuleis, το οποίο ο Gainsford ερμηνεύει ως «η αρχή του Yule» και σημειώνει ότι αυτό τοποθετείται τον Νοέμβριο ή τον Δεκέμβριο, αν και όχι σε κάποια συγκεκριμένη ημερομηνία. Αυτό, ωστόσο, δεν είναι βέβαιο, και ο μελετητής της γοτθικής γλώσσας David Landau επισημαίνει πολλά γλωσσολογικά προβλήματα στην ερμηνεία του jiuleis ως συγγενούς όρου με διάφορες γερμανικές λέξεις για το Yule και θεωρεί ότι πιθανώς δεν συνδέεται καθόλου (βλ. “The Source of the Gothic Month Name jiuleis and its Cognates”, Namenkundliche Informationen, 95-6, 2009, σελ. 239-248). Ο Gainsford διαφωνεί, αλλά και οι δύο συμφωνούν ότι αυτή η αναφορά είναι καθαρά στο πλαίσιο του Χριστιανισμού. Επίσης, δεν υποδεικνύει κάποια συγκεκριμένη ημερομηνία και φαίνεται να αναφέρεται στην αρχή μιας εποχής.

Η επόμενη αναφορά σε αυτό που φαίνεται να είναι το Yule βρίσκεται στο έργο του Βέδα On the Reckoning of Time (Περί της Χρονολόγησης του Χρόνου), γύρω στο 730 μ.Χ. Στο Κεφάλαιο 15, ο Βέδας παραθέτει τα παραδοσιακά αγγλοσαξονικά ονόματα μηνών, ξεκινώντας με: «Ο πρώτος μήνας, που οι Λατίνοι αποκαλούν Ιανουάριο, είναι Giuli …», και καταλήγοντας με: «… Δεκέμβριος, Giuli, το ίδιο όνομα με το οποίο αποκαλείται ο Ιανουάριος.» Έτσι, το “Giuli” φαίνεται να καλύπτει τόσο τον Δεκέμβριο όσο και τον Ιανουάριο και να αποτελεί ένα γενικό όνομα για τη χειμερινή περίοδο.

Ακόμη πιο σημαντικό είναι ότι ο Βέδας συνεχίζει λέγοντας: «Οι [παγανιστές Αγγλοσάξονες] ξεκινούσαν το έτος στις 8 καλένδες του Ιανουαρίου [25 Δεκεμβρίου], όταν εμείς γιορτάζουμε τη γέννηση του Κυρίου.» Παρομοίως, το Old English Martyrology (Παλαιοαγγλικό Μαρτυρολόγιο) από τα τέλη του 9ου αιώνα αναφέρεται στην 25η Δεκεμβρίου ως þone ærestan geohheldæg (η πρώτη ημέρα του Yule) και σημειώνει, όπως και ο Βέδας, ότι τόσο ο Δεκέμβριος όσο και ο Ιανουάριος αποκαλούνται “Yule”, αλλά ο Δεκέμβριος ονομάζεται ærra geola (πριν από το Yule) και ο Ιανουάριος æftera geola (μετά το Yule). Έτσι, ενώ η λέξη “Yule” χρησιμοποιείται για να περιγράψει ολόκληρη τη χειμερινή περίοδο, αυτές οι δύο αγγλοσαξονικές αναφορές τοποθετούν την ουσιαστική ημερομηνία του Yule στην κεντρική ημέρα –την 25η Δεκεμβρίου.

Ωστόσο, υπάρχουν μεταγενέστερες ενδείξεις που περιπλέκουν αυτό το θέμα. Η ισλανδική συλλογή από σάγκες για τους βασιλείς της Σουηδίας και της Νορβηγίας, γνωστή ως Heimskringla, περιλαμβάνει το κείμενο Hákonar saga góða (Η Σάγκα του Χάκον του Καλού –περ. 920–961). Περιγράφει πώς ο βασιλιάς Χάκον άλλαξε την ημερομηνία του Yule:

Ο βασιλιάς Χάκον ήταν επιβεβαιωμένος Χριστιανός όταν έφτασε στη Νορβηγία. Όμως, καθώς η χώρα ήταν συνολικά ειδωλολατρική και κυριαρχούσε μεγάλη ειδωλολατρία, …έθεσε ως νόμο ότι ο εορτασμός του Yule έπρεπε να πραγματοποιείται την ίδια περίοδο που ήταν το έθιμο των Χριστιανών. Και εκείνη την εποχή, όλοι έπρεπε να έχουν μπύρα για τον εορτασμό από ένα μέτρο σιτηρών, αλλιώς έπρεπε να πληρώσουν πρόστιμο, και έπρεπε να τηρούν τις αργίες όσο διαρκούσε η μπύρα. Πριν από αυτό, το Yule γιορταζόταν τη νύχτα του μεσοχείμωνου και διαρκούσε για τρεις νύχτες. (μετάφραση: Lee M. Hollander)

Το πρώτο ζήτημα εδώ είναι η ημερομηνία στην οποία αναφέρεται ότι το Yule αρχικά γιορταζόταν («τη νύχτα του μεσοχείμωνου») και η ημερομηνία στην οποία ο Χάκον το μετέφερε («την ίδια περίοδο όπως είναι το έθιμο των Χριστιανών»). Η τελευταία προφανώς αναφέρεται στις 25 Δεκεμβρίου, γεγονός που σημαίνει ότι αυτή η «νύχτα του μεσοχείμωνου» πρέπει να έπεφτε σε κάποια άλλη ημερομηνία. Η μετάφραση του Samuel Laing από το 1889, η οποία είναι ευρέως διαθέσιμη στο διαδίκτυο, την τοποθετεί στις «(14 Δεκεμβρίου)» σε παρένθεση. Η μετάφραση των Alison Finlay και Anthony Faulkes από το 2011 την τοποθετεί στις «(12 Ιανουαρίου)» (βλ. Heimskringla. Τόμος 1. The Beginnings to Óláfr Tryggvason, Viking Society for Northern Research, University College London, 2011, σελ. 97-98). Όποια και αν ήταν η ημερομηνία, προφανώς δεν ήταν η 25η Δεκεμβρίου.

Το δεύτερο ζήτημα είναι η μεταγενέστερη χρονολόγηση αυτού του κειμένου και τι μπορεί να σημαίνει. Η Heimskringla αποδίδεται συνήθως στον μεσαιωνικό Ισλανδό λόγιο Snorri Sturluson (περ. 1179-1241), αν και αυτό έχει αμφισβητηθεί, καθώς το κείμενο δεν διεκδικεί ποτέ ότι είναι ο συγγραφέας του. Ακόμα και αν ισχύει, γνωρίζουμε ότι ο Sturluson αναδιαμόρφωσε ή βασίστηκε σε παλαιότερα κείμενα και πηγές για να δημιουργήσει τις δικές του εκδοχές των σαγκών. Έτσι, είναι αυτή η αφήγηση για τη μεταφορά της ημερομηνίας του Yule από τον Χάκον ιστορική; Και πώς μπορούμε να την συνδυάσουμε με τις αγγλοσαξονικές μαρτυρίες που έχουν ήδη αναφερθεί και τοποθετούν ρητά το Yule στις 25 Δεκεμβρίου;

Μπορεί ο συγγραφέας της Heimskringla να έχει εντελώς λανθασμένη πληροφόρηση. Εάν ισχύει, φαίνεται περίεργο να συμπεριλάβει αυτό το στοιχείο στη σάγκα αν δεν έχει καμία βάση. Εναλλακτικά, η ημερομηνία του ίδιου του Yule θα μπορούσε να γιορτάζεται σε διαφορετικές ημερομηνίες μέσα στη γενικότερη περίοδο του μεσοχειμώνα, σε διαφορετικά μέρη ή/και σε διαφορετικές εποχές στον γερμανικό κόσμο. Ίσως λοιπόν να γιορταζόταν παραδοσιακά στις 25 Δεκεμβρίου στη παγανιστική αγγλοσαξονική Αγγλία και στις 12 Ιανουαρίου ή στις 14 Δεκεμβρίου στη προχριστιανική Νορβηγία.

Μια τρίτη πιθανότητα είναι ότι η αφήγηση της Heimskringla είναι ακριβής και κάτι παρόμοιο συνέβη αιώνες νωρίτερα στην αγγλοσαξονική Αγγλία, με την παγανιστική ημερομηνία να μετακινείται ώστε να συμπέσει με τη χριστιανική. Ο Βέδας έγραφε περίπου 130 χρόνια μετά τον πρώτο εκχριστιανισμό των Αγγλοσαξόνων, ενώ το Old English Martyrology γράφτηκε πάνω από έναν αιώνα αργότερα. Αυτό δίνει αρκετό χρόνο ώστε οι παγανιστικές και χριστιανικές εορτές να συγχωνευτούν στις 25 Δεκεμβρίου, με τον Βέδα και τον μεταγενέστερο συγγραφέα να υποθέτουν απλώς ότι η παγανιστική γιορτή ήταν πάντα σε αυτή την ημερομηνία.

Ήταν λοιπόν το Yule στις 25 Δεκεμβρίου; Το καλύτερο που μπορούμε να πούμε είναι: «Ίσως». Ακόμη και αν ήταν, όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι έχουμε βρει τελικά την παγανιστική προέλευση της ημερομηνίας των Χριστουγέννων –μια ημερομηνία που «κλάπηκε» από τους Γερμανούς και Νορβηγούς παγανιστές του Βορρά. Αυτό συμβαίνει γιατί, όπως θα δούμε, οι Χριστιανοί ήδη τιμούσαν τη γέννηση του Χριστού τους στις 25 Δεκεμβρίου από τον 3ο αιώνα, πολύ πριν έρθουν σε σημαντική επαφή με τη γερμανική παγανιστική θρησκεία. Τόσο οι Χριστιανοί που εκχριστιάνισαν την Αγγλοσαξονική Αγγλία όσο και οι Χριστιανοί της εποχής του βασιλιά Χάκον ήδη γιόρταζαν τα Χριστούγεννα σε αυτή την ημερομηνία. Επομένως, το γερμανικό/νορβηγικό Yule δεν αποτελεί την προέλευση αυτής της ημερομηνίας και, αν πράγματι συνέπεσε, αυτό ήταν απλώς μια σύμπτωση.

Sol Invictus;

Τα στοιχεία δείχνουν ότι η ημερομηνία της 25ης Δεκεμβρίου υιοθετήθηκε από τους Χριστιανούς σχετικά νωρίς και στη μεσογειακή περιοχή, γεγονός που αποκλείει τη μεταγενέστερη επαφή με οποιαδήποτε γερμανική ημερομηνία του Yule ως σημείο προέλευσης της ημερομηνίας. Ωστόσο, μία από τις ελάχιστες θεωρίες για την παγανιστική προέλευση της ημερομηνίας που βασίζεται σε στοιχεία και όχι σε ισχυρισμούς φαίνεται να ταιριάζει με αυτήν την υπόθεση. Υπάρχουν πραγματικά στοιχεία για έναν εορτασμό του θεού του ήλιου, Sol, με τον τίτλο Sol Invictus (Ο Ανίκητος Ήλιος), στις 25 Δεκεμβρίου από τους Ρωμαίους, στη Μεσόγειο και σχετικά νωρίς. Είναι αυτή η προέλευση της ημερομηνίας των Χριστουγέννων;

Το βασικό στοιχείο που επικαλούνται είναι το Ημερολόγιο του Φιλόκαλου· ένα από τα αρκετά ημερολογιακά κείμενα και καταλόγους βασιλείας που συγκεντρώθηκαν στο αλμανάκ του 4ου αιώνα, γνωστό ως Χρονογραφία του 354. Το Ημερολόγιο του Φιλόκαλου είναι σημαντικό επειδή η καταχώρησή του για την 25η Δεκεμβρίου γράφει: “N.INVICTI.CM.XXX.”, που συνήθως μεταγράφεται ως:

N = Natalis («γενέθλια/γέννηση» ή «ημέρα αφιέρωσης»), INVICTI = «του ανίκητου», CM = circenses missus («προγραμματισμένοι αγώνες»), XXX = 30 = «Τριάντα αγώνες προγραμματίστηκαν για τα γενέθλια (?) του ανίκητου».

Αυτή η μεμονωμένη αναφορά αποτελεί το σημείο προέλευσης του ισχυρισμού ότι η 25η Δεκεμβρίου είναι τα γενέθλια του Μίθρα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, επειδή ο Μίθρας ήταν ένας από τους θεούς που έφεραν τον τίτλο “Invictus” (Ανίκητος). Όμως, οι σύγχρονοι μελετητές συμφωνούν ότι εδώ ο τίτλος αναφέρεται στον Sol, τον Ρωμαίο θεό του ήλιου, και όχι στον Μίθρα. Ο Sol απεικονιζόταν συχνά να διασχίζει τον ουρανό με άρμα και συνδεόταν με το δημοφιλές άθλημα των αρματοδρομιών. Το τεράστιο Circus Maximus στη Ρώμη ήταν ο χώρος αρματοδρομιών για έως και 150.000 θεατές και περιλάμβανε τον κύριο ναό του Sol στο συγκρότημά του. Έτσι, είναι λογικό να διεξάγονταν αρματοδρομίες για τον εορτασμό της γέννησης του Θεού Ήλιου στις 25 Δεκεμβρίου, η οποία ήταν το χειμερινό ηλιοστάσιο και η ημερομηνία που σηματοδοτούσε την επιμήκυνση των ημερών του έτους.

Γι’ αυτόν τον λόγο, τον 19ο αιώνα, ορισμένοι εξέχοντες Γερμανοί Προτεστάντες μελετητές της λεγόμενης Σχολής Θρησκευτικής Ιστορίας (Religionsgeschichtliche Schule) υποστήριξαν ότι αυτή ήταν η προέλευση της ημερομηνίας των Χριστουγέννων. Αυτή η σχολή σκέψης ήταν σημαντική τον 19ο αιώνα και αντιμετώπιζε τον Χριστιανισμό ως μία αρχαία θρησκεία μεταξύ πολλών άλλων, προσπαθώντας να τον κατανοήσει στο πλαίσιο των αρχαίων θρησκειών. Οι μελετητές αυτής της σχολής συνήθιζαν να υποθέτουν υψηλά επίπεδα συγκρητισμού και δανεισμού προηγούμενων παγανιστικών στοιχείων από τον Χριστιανισμό, φτάνοντας συχνά σε υπερβολικές και φανταστικές εξηγήσεις για να «βρουν» παγανιστικές επιρροές, ακόμη και όταν αυτές δεν υπήρχαν. Αυτή η σχολή σκέψης είχε τεράστιο αντίκτυπο στις μεταγενέστερες θρησκευτικές σπουδές και αποτελεί την πηγή πολλών δημοφιλών ιστορικών ισχυρισμών για «παγανιστικές προελεύσεις» που εξακολουθούν να κυκλοφορούν σήμερα.

Στην προκειμένη περίπτωση, ο κύριος πρώιμος υποστηρικτής της ιδέας ότι ο Χριστιανισμός δανείστηκε την εορτή του Sol Invictus και την μετέτρεψε σε Χριστούγεννα ήταν ο Hermann Usener. Στο έργο του Das Weihnachtsfest (1889) επικαλέστηκε το κείμενο της Χρονογραφίας του 354 και δύο άλλες πηγές για να στηρίξει αυτήν την ιδέα. Η πρώτη ήταν ένα απόσπασμα από τον Σύρο Ορθόδοξο συγγραφέα του 12ου αιώνα Διονύσιο bar Salibi, ο οποίος ήταν επίσκοπος στη σημερινή νοτιοανατολική Τουρκία. Στο έργο του Commentary on the Four Gospels, ο bar Salibi αναφέρει:

Τον μήνα Ιανουάριο, ο Κύριος γεννήθηκε την ίδια ημέρα που εμείς γιορτάζουμε τα Θεοφάνεια (6 Ιανουαρίου)», καθώς αυτή ήταν η ημερομηνία της γέννησης του Ιησού σύμφωνα με την ανατολική χριστιανική παράδοση. Αλλά συνεχίζει εξηγώντας γιατί άλλοι Χριστιανοί πιστεύουν ότι γεννήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου:

Η αιτία για την οποία η προαναφερθείσα γιορτή μεταφέρθηκε από τους Πατέρες από την 6η Ιανουαρίου στην 25η Δεκεμβρίου, λέγεται ότι είναι αυτή: Ήταν παραδοσιακό για τους παγανιστές να γιορτάζουν τη γέννηση του ήλιου την ίδια ημέρα, στις 25 Δεκεμβρίου· για να ενισχύσουν τον εορτασμό της ημέρας, συνήθιζαν να ανάβουν φωτιές: σε αυτές τις τελετές καλούσαν και τους Χριστιανούς. Όταν, λοιπόν, οι Πατέρες παρατήρησαν ότι οι Χριστιανοί έτειναν προς αυτήν την παράδοση, σχεδίασαν και καθιέρωσαν εκείνη την ημέρα τη γιορτή της γέννησης [του Κυρίου].

Επιπλέον, ο Usener επισήμανε ένα ανώνυμο κήρυγμα του 4ου αιώνα με τίτλο Περί των Ηλιοστασίων και των Ισημεριών, που συχνά αποδίδεται λανθασμένα στον Ιωάννη Χρυσόστομο. Το κήρυγμα αυτό προσπαθεί να συνδέσει βασικά στοιχεία της ζωής του Ιησού και του Ιωάννη του Βαπτιστή με τα αστρονομικά σημεία καμπής του έτους. Το κήρυγμα σημειώνει:

Ο Κύριος γεννήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου, τον χειμώνα. … Αυτήν την ημερομηνία επίσης ονομάζουν «Γενέθλια του Ανίκητου». Αλλά ποιος είναι ανίκητος αν όχι ο Κύριος μας, που υπέστη θάνατο και μετά τον κατέκτησε; Ή όταν το αποκαλούν «Γενέθλια του Ήλιου» –ε, ο Χριστός είναι ο ήλιος της δικαιοσύνης για τον οποίο μίλησε ο προφήτης Μαλαχίας.

Συνδυάζοντας αυτές τις αναφορές με το Ημερολόγιο του Φιλόκαλου, ο Usener υποστήριξε ότι η 25η Δεκεμβρίου ήταν καθιερωμένη ως εορτή των γενεθλίων του Sol Invictus, που γιορταζόταν με αρματοδρομίες, και ότι ο Χριστιανισμός υιοθέτησε αυτή την ημερομηνία για τη γέννηση του Ιησού Χριστού, καθιερώνοντας έτσι τη γιορτή των Χριστουγέννων.

Αυτό το επιχείρημα όμως είναι προβληματικό από πολλές απόψεις.

Το κείμενο του Διονύσιου bar Salibi είναι πολύ μεταγενέστερο, καθώς χρονολογείται 850 χρόνια μετά από οποιαδήποτε γιορτή του Sol Invictus στη μακρινή Ρώμη. Επιπλέον, ο bar Salibi έχει σαφή ιδεολογική προκατάληψη. Η ημερομηνία των Χριστουγέννων ήταν ένα σημείο διαφωνίας μεταξύ των ανατολικών και δυτικών χριστιανικών παραδόσεων, και ο bar Salibi θεωρεί την 6η Ιανουαρίου ως τη σωστή και αρχική ημερομηνία. Έτσι, η συσχέτιση της εναλλακτικής ημερομηνίας της 25ης Δεκεμβρίου με μια παγανιστική γιορτή αποτελεί μια προσπάθεια να την απαξιώσει και να την υπονομεύσει.

Το κήρυγμα Περί των Ηλιοστασίων και των Ισημεριών τουλάχιστον χρονολογείται στη σωστή περίοδο για να θεωρηθεί πιο αξιόπιστο. Ωστόσο, δεν δηλώνει ότι τα Χριστιανικά Χριστούγεννα «οικειοποιήθηκαν» τη συγκεκριμένη παγανιστική γιορτή. Απλώς σημειώνει ότι η ημερομηνία είχε αυτή την παγανιστική σημασία και την ερμηνεύει με χριστιανικό τρόπο.

Άρα, αναφέρεται το Ημερολόγιο του Φιλόκαλου σε μια αρχαία παγανιστική γιορτή του Sol Invictus, την οποία οι Χριστιανοί «οικειοποιήθηκαν»; Δυστυχώς για τη θεωρία του Usener και για όλες τις δημοφιλείς ιστορικές πηγές που την επαναλαμβάνουν, αυτό δεν φαίνεται να ισχύει. Αντίθετα, φαίνεται ότι αυτή η ηλιακή γιορτή στις 25 Δεκεμβρίου ήταν πολύ νέα και πιθανότατα όχι ιδιαίτερα σημαντική.

Ο σύγχρονος ιστορικός Steven Hijmans, κορυφαίος μελετητής της λατρείας του ρωμαϊκού ήλιου, έχει γράψει το απόλυτο βιβλίο για τον ρωμαϊκό θεό του ήλιου Sol. Το δίτομο έργο του Sol: Image and Meaning of the Sun in Roman Art and Religion (Brill, Τόμος 1 2022, Τόμος 2 2024) συγκεντρώνει το σχετικό υλικό για τη ρωμαϊκή λατρεία του Sol και δείχνει τα στοιχεία για διάφορες πολύ αρχαίες γιορτές για αυτήν τη θεότητα. Αυτές πραγματοποιούνταν στις 8-9 Αυγούστου, 28 Αυγούστου, 19-22 Οκτωβρίου και 11 Δεκεμβρίου. Ο Hijmans παρουσιάζει ισχυρές ενδείξεις ότι αυτές ήταν οι αρχαίες, σημαντικές και καλά εδραιωμένες γιορτές για τη λατρεία του Sol. Σε άρθρο σχετικά με τη σχέση της ημερομηνίας των Χριστουγέννων και της αναφοράς στον Sol Invictus στο κείμενο του Φιλόκαλου, ο Hijmans παρατηρεί:

Πρέπει να συμπεράνουμε ότι στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ. οποιοσδήποτε παρακολουθούσε τις γιορτές προς τιμήν του Sol θα προσδιόριζε την περίοδο από τις 19 έως τις 22 Οκτωβρίου ως πολύ πιο σημαντική από την 25η Δεκεμβρίου, και τη γιορτή του Αυγούστου ως πολύ πιο αρχαία.
(Steven Hijmans, Sol Invictus, the Winter Solstice, and the Origins of Christmas, Mouseion, Series III, Vol. 3, 2003, σελ. 377-98, σελ. 386)

Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, με εξαίρεση το Ημερολόγιο του Φιλόκαλου και ίσως και το κήρυγμα Περί των Ηλιοστασίων, δεν υπάρχουν αναφορές για μια γιορτή του Sol σε αυτήν την ημερομηνία. Αυτό υποδηλώνει ότι ήταν μια λιγότερο σημαντική και πιθανότατα πολύ πρόσφατα καθιερωμένη γιορτή. Άρα, πότε καθιερώθηκε αυτή η σχετικά νέα γιορτή; Η σύντομη απάντηση είναι ότι δεν γνωρίζουμε πραγματικά. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό η λέξη “natalis” στο Ημερολόγιο του Φιλόκαλου να μην αναφέρεται σε γενέθλια, αλλά στην επέτειο της ίδρυσης ενός ναού.

Η Michele Salzman υποστηρίζει έντονα ότι αυτή η νέα γιορτή ήταν η ημερομηνία της ίδρυσης ενός ναού προς τιμήν του Sol από τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό, ο οποίος απέδωσε τη νίκη του στον πόλεμο κατά της Ζηνοβίας της Παλμύρας και την επανένωση της διασπώμενης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην προστασία της ηλιακής θεότητας (βλ. Michele Renee Salzman, Aurelian and the Cult of the Unconquered Sun, in Expressions of Cult in the Southern Levant in the Greco-Roman Period, εκδ. Oren Tal και Zvi Weiss, Brepols, 2017, σελ. 37-51, σελ. 41).

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Salzman διαφωνεί με τον Hijmans στο ότι η γιορτή της 25ης Δεκεμβρίου δεν ήταν σημαντική, σημειώνοντας ότι οι 30 αρματοδρομίες αποτελούν σημαντικό αριθμό. Ωστόσο, συμφωνεί και ενισχύει την ιδέα ότι η γιορτή ήταν σχετικά νέα –πιθανότατα καθιερώθηκε όχι νωρίτερα από το 274 μ.Χ.

Και αυτό είναι σημαντικό γιατί έχουμε αναφορές ότι οι Χριστιανοί σημείωναν την 25η Δεκεμβρίου ως την ημέρα γέννησης του Ιησού πολύ ΠΡΙΝ από το 274 μ.Χ. Αυτό σημαίνει ότι η ιδέα πως απλώς υιοθέτησαν τη γιορτή του Sol Invictus για την ημερομηνία των Χριστουγέννων δεν λειτουργεί.

Η Υποθέση του Υπολογισμού

Αν κάνουμε το προφανές και στραφούμε στις χριστιανικές πηγές για να δούμε τι λένε για την ημερομηνία της γέννησης του Ιησού, θα διαπιστώσουμε ότι οι χριστιανοί συγγραφείς είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για τις ημερομηνίες των σημαντικών γεγονότων της ζωής του και για τη συμβολική και κοσμολογική τους σημασία. Ήδη από τον 2ο αιώνα βρίσκουμε έντονες συζητήσεις και διάφορους υπολογισμούς για αυτά τα σημαντικά γεγονότα και τις ημερομηνίες τους. Βρίσκουμε, επίσης, μια ποικιλία συμπερασμάτων και μεγάλο βαθμό διαφωνιών και αντιπαραθέσεων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα Ευαγγέλια –οι κύριες πηγές πληροφορίας για τη ζωή του Ιησού– δεν είναι πολύ λεπτομερή σχετικά με τις ημερομηνίες και τα έτη, και περιέχουν συχνά συγκεχυμένες και μερικές φορές αντιφατικές πληροφορίες. Έτσι, η επίλυση αυτών των ζητημάτων και ο προσδιορισμός του πότε συνέβησαν τα γεγονότα της ζωής του Ιησού έγινε ένας σημαντικός επιστημονικός γρίφος για τους πρώτους χριστιανούς συγγραφείς, και αυτή η ιερή χρονογραφία έγινε ένα σημαντικό στοιχείο των χριστιανικών γραπτών της εποχής.

Μία από τις ελάχιστες ακριβείς αναφορές ημερομηνίας που είχαν στη διάθεσή τους οι χριστιανοί χρονογράφοι βρίσκεται στο Κατά Ιωάννην 19:14, όπου αναφέρεται ότι ο Ιησούς εκτελέστηκε την «ημέρα της Προετοιμασίας του Πάσχα», που ήταν επίσης Παρασκευή. Από αυτό και άλλες ευαγγελικές αναφορές, αρκετοί από αυτούς τους μελετητές ταίριαξαν το εβραϊκό σεληνιακό ημερολόγιο με το ρωμαϊκό ηλιακό ημερολόγιο και υπολόγισαν ότι ο Ιησούς πέθανε στις 25 Μαρτίου του 29 μ.Χ. Άλλες ημερομηνίες και έτη προτάθηκαν από άλλους χριστιανούς μελετητές (και εξακολουθούν να προτείνονται), αλλά η 25η Μαρτίου είχε κοσμολογική σημασία, καθώς ήταν η παραδοσιακή ημερομηνία της εαρινής ισημερίας, καθιστώντας την ευνοϊκή ημερομηνία για αυτό που οι Χριστιανοί θεωρούσαν ως σημείο καμπής στην κοσμική ιστορία.

Στη συνέχεια βρίσκουμε μια αυξανόμενη αποδοχή της 25ης Μαρτίου ως επίσης ημερομηνίας της σύλληψης του Ιησού· έτσι, μέχρι σήμερα, αυτή είναι η ημερομηνία του Ευαγγελισμού ή “Lady Day”, σχεδόν σε όλες τις χριστιανικές λειτουργικές παραδόσεις. Όχι μόνο ήταν αυτή η ημερομηνία η παραδοσιακή εαρινή ισημερία, αλλά θεωρούνταν επίσης ως η ημερομηνία της δημιουργίας του κόσμου από τον Θεό, προσδίδοντάς της πολλαπλά επίπεδα παράδοσης και σημασίας. Φαίνεται ότι αυτή η ημερομηνία προέκυψε μέσω μιας μακροχρόνιας ιδέας ότι οι ιεροί άνδρες ζούσαν τέλειες και άρα εξαιρετικά συμμετρικές ζωές –γεννιούνταν και πέθαιναν την ίδια ημερομηνία. Επιπλέον, υπήρχε μια πολύ πρώιμη χριστιανική παράδοση, που βασιζόταν κυρίως στις αναφορές του Κατά Λουκάν Ευαγγελίου για τη σύλληψη και γέννηση του Ιωάννη του Βαπτιστή και του Ιησού, σύμφωνα με την οποία ο Ιησούς γεννήθηκε τον χειμώνα, πράγμα που σημαίνει ότι η σύλληψή του έγινε την προηγούμενη άνοιξη.

Η πρόσφατη εργασία του Thomas C. Schmidt ενίσχυσε το επιχείρημα που διατυπώθηκε αρχικά από τον Ferdinand Piper το 1856 και στη συνέχεια αναπτύχθηκε πιο λεπτομερώς από τον Louis Duchesne το 1889, ότι για τον Ιησού θεωρήθηκε ότι η συμμετρική του ζωή σήμαινε ότι συλλαμβανόταν και πέθαινε την ίδια ημερομηνία. Ο Schmidt κάνει μια λεπτομερή μελέτη της χρήσης της λέξης «γένεσις» μεταξύ των συγχρόνων του σημαντικού χρονογράφου Ιππολύτου της Ρώμης, διαπιστώνοντας ότι, όταν αναφερόταν σε ένα πρόσωπο, σήμαινε «σύλληψη» και όχι «γέννηση» (βλ. “Calculating December 25 as the Birth of Jesus in Hippolytus’ ‘Canon’ and ‘Chronicon’”, Vigiliae Christianae, Vol. 69, No. 5, 2015, σελ. 542-563). Επιπλέον, ο Schmidt σημειώνει ότι τα Χρονικά του Ιππολύτου φαίνεται να τοποθετούν τη γέννηση του Χριστού ακριβώς εννέα μήνες μετά την επέτειο της δημιουργίας του κόσμου, δηλαδή στις 25 Μαρτίου. Αυτό υποδηλώνει ότι η ιδέα πως συλλαμβανόταν στις 25 Μαρτίου και έτσι γεννήθηκε μετά από μια τέλεια εννέα μηνών κύηση στις 25 Δεκεμβρίου, αναπτύχθηκε στη δυτική χριστιανική παράδοση πολύ νωρίς –τουλάχιστον στις πρώτες δεκαετίες του 3ου αιώνα.

Τα Χρονικά του Ιππολύτου χρονολογούνται στο 235 μ.Χ., και υπάρχει μια πιθανή (αν και μερικές φορές αμφισβητούμενη) ακόμη πιο ξεκάθαρη αναφορά στο Εις τον Δανιήλ του Ιππολύτου (περ. 202-211 μ.Χ.):

Η πρώτη έλευση του Κυρίου μας στη σάρκα, όταν γεννήθηκε στη Βηθλεέμ, ήταν στις 25 Δεκεμβρίου, ημέρα Τετάρτη, ενώ ο Αύγουστος ήταν στο τεσσαρακοστό δεύτερο έτος του, αλλά από τον Αδάμ, πέντε χιλιάδες και πεντακόσια χρόνια. Υπέφερε στο τριακοστό τρίτο έτος του, στις 25 Μαρτίου, ημέρα Παρασκευή, το δέκατο όγδοο έτος του Καίσαρα Τιβέριου, ενώ Ρούφος και Ρουβελλίων ήταν Ύπατοι.
(Εις τον Δανιήλ, IV.23.3)

Ο Schmidt παρουσιάζει ισχυρά επιχειρήματα για την αυθεντικότητα αυτού του αποσπάσματος (βλ. Schmidt, Commentary on Daniel, 2010, ιδιαίτερα στο Παράρτημα 1), αλλά ακόμη και αν δεν είναι αυθεντικό, τα άλλα στοιχεία που αυτός, ο Hijmans και, πιο πρόσφατα, ο Philipp Nothaft έχουν συγκεντρώσει (βλ. Philipp Nothaft, Early Christian Chronology and the Origins of the Christmas Date: In Defense of the ‘Calculation Theory’, Questions Liturgiques, 94, 2013, σελ. 247-65) δείχνουν ότι οι αντιρρήσεις της προηγούμενης επιστημονικής γενιάς για αυτή την Υπόθεση Υπολογισμού έχουν χάσει σχεδόν όλη τη δύναμή τους.

Το βάρος των στοιχείων δείχνει ότι η ημερομηνία της 25ης Μαρτίου για τη σύλληψη του Ιησού και, συνεπώς, η ημερομηνία της 25ης Δεκεμβρίου ως η ημερομηνία της γέννησής του, καθορίστηκε από δυτικούς χριστιανούς συγγραφείς ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 3ου αιώνα. Δεν είναι πιθανό να είναι τυχαίο ότι αυτές οι ημερομηνίες ταιριάζουν απόλυτα με την παραδοσιακή κοσμολογία, με τη σύλληψή του κατά την εαρινή ισημερία και τη γέννησή του κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο.

Συμπεράσματα

Εξετάζοντας τους ισχυρισμούς σχετικά με το πώς προέκυψε η ημερομηνία των Χριστουγέννων, διαπιστώνουμε ότι πολλές κοινώς επαναλαμβανόμενες εξηγήσεις απλά δεν ταιριάζουν καθόλου με τα στοιχεία. Δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι η γέννηση του Μίθρα, του Ώρου ή μιας σειράς άλλων παγανιστικών θεών γιορταζόταν ποτέ στις 25 Δεκεμβρίου, παρά τους ισχυρισμούς σε διάφορα memes και λαϊκές ιστορικές πηγές. Άλλοι ισχυρισμοί μπορεί να φαίνονται αρχικά εύλογοι, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν νόημα. Το Yule μπορεί (ή και όχι) να έπεφτε στις 25 Δεκεμβρίου στις γερμανικές παραδόσεις της προχριστιανικής Αγγλοσαξονικής Αγγλίας ή της Βίκινγκ Σκανδιναβίας. Ωστόσο, δεδομένου ότι οι Χριστιανοί γιόρταζαν τα Χριστούγεννα σε αυτή την ημερομηνία για αιώνες πριν από τον εκχριστιανισμό αυτών των περιοχών, ο ισχυρισμός ότι υιοθέτησαν την ημερομηνία από τους ντόπιους όταν το έκαναν, απλά δεν ισχύει.

Οι ρωμαϊκές γιορτές των Σατουρναλίων, των Brumalia και της Bruma πέφτουν χρονολογικά περίπου στην ίδια εποχή του έτους, αλλά οι ημερομηνίες τους δεν ταιριάζουν με τον επιπόλαιο ισχυρισμό ότι υιοθετήθηκαν για την ημερομηνία των Χριστουγέννων. Υπάρχει μία μοναδική αναφορά σε μια γιορτή του Sol Invictus στις 25 Δεκεμβρίου, αλλά αυτή είναι προφανώς μια νέα γιορτή που χρονολογείται όχι νωρίτερα από το 274 μ.Χ. Δεδομένου ότι έχουμε χριστιανικές αναφορές για τη γέννηση του Ιησού στις 25 Δεκεμβρίου τουλάχιστον από το 235 μ.Χ., πιθανώς ήδη από το 211 μ.Χ. και ίσως ακόμη νωρίτερα, αυτή η παγανιστική γιορτή δεν μπορεί να αποτελεί την προέλευση της ημερομηνίας.

Έτσι, η πιο πιθανή ερμηνεία των στοιχείων είναι ότι οι Χριστιανοί κατέληξαν σε αυτή την ημερομηνία μέσω της χρονολογικής ανάλυσης των ευαγγελικών παραδόσεων, και το γεγονός ότι οι υπολογισμοί τους τοποθετούσαν τη γέννηση του Ιησού στο παραδοσιακό χειμερινό ηλιοστάσιο φαίνεται να είναι ο λόγος που καθιερώθηκε αυτή η συγκεκριμένη ημερομηνία. Παρά τους πολλούς σίγουρους ισχυρισμούς για το αντίθετο, το ηλιοστάσιο ήταν μια σημαντική ημερομηνία στον ρωμαϊκό κύκλο του έτους, αλλά όχι θρησκευτική. Η ιδέα ότι τα Χριστούγεννα είναι μια «κλεμμένη παγανιστική γιορτή» απλά δεν συνάδει με τα στοιχεία.

Η επιμέλεια της μετάφρασης του Κώστα Παλούκη έγινε από τον Αντώνη Γαζάκη

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και διανομή του άρθρου σύμφωνα με τους όρους της άδειας Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA 4.0)